جاهطلبی فناورانه عربستان در جهان/ عربستان سعودی در تراز ایالات متحده و جمهوری چین قرار میگیرد؟
به گزارش نبض بازار - در سپهر اقتصاد سیاسی معاصر، هوش مصنوعی از مهمترین پیشرانهای قدرت ملی و نفوذ بینالمللی شناخته میشود. رقابت ایالات متحده و چین در این حوزه، طی یک دهه اخیر به شکلگیری «جنگ سرد فناوری» منجر شده است. در این میان، ورود عربستان سعودی، معادلات را پیچیدهتر کرده است. معرفی مدل هوش مصنوعی بومی «علام» توسط سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان (SDAIA) و مرکز ملی هوش مصنوعی (NCAI) در ۲۰۲۵، نشاندهنده تغییر رویکرد این کشور از مصرفکننده صرف فناوری به تولیدکننده و صادرکننده آن است. این تحول، در چارچوب «چشمانداز ۲۰۳۰» و با هدف کاهش وابستگی به نفت و تنوعبخشی به اقتصاد، معنا پیدا میکند.
سرمایهگذاری کلان و همپیمانی با غولهای فناوری
بر اساس گزارشهای منتشرشده در رسانههای اقتصادی غربی، عربستان سعودی در ۲۰۲۵ اعلام کرد که ۱۴.۹ میلیارد دلار در پروژههای مرتبط با هوش مصنوعی سرمایهگذاری خواهد کرد، آن هم با مشارکت شرکتهایی، چون Google Cloud، Lenovo، Alibaba Cloud، Qualcomm و Salesforce. این همکاریها شامل توسعه زیرساختهای رایانش ابری، مراکز داده پیشرفته و خطوط تولید سختافزارهای هوش مصنوعی در داخل خاک عربستان است. بهعنوان نمونه، قرارداد ۲ میلیارد دلاری میان شرکت Alat و Lenovo برای احداث یک مرکز تولید رباتیک و هوش مصنوعی در ریاض، بخشی از همین راهبرد است.
این حجم سرمایهگذاری، علاوه بر ایجاد ظرفیتهای بومی، به عربستان امکان میدهد در زنجیره ارزش جهانی هوش مصنوعی جایگاهی فراتر از بازار مصرفی داشته باشد. با این حال، منتقدان در رسانههایی، چون Financial Times و The Economist هشدار دادهاند وابستگی به فناوری و دانش فنی خارجی، میتواند مانع از استقلال واقعی فناورانه شود و عربستان را در معرض فشارهای ژئوپلیتیک قدرتهای بزرگ قرار دهد.
«علام»؛ نماد خودکفایی یا ویترین تبلیغاتی؟
مدل «علام» که توسط SDAIA معرفی شده، بهعنوان نخستین مدل زبانی بزرگ (LLM) بومی عربستان معرفی میشود. مقامات سعودی مدعیاند این مدل، با دادههای چندزبانه و با تمرکز بر زبان عربی و کاربردهای بومی آموزش دیده است و میتواند در حوزههایی، چون خدمات دولتی، آموزش، بهداشت و امنیت سایبری بهکار گرفته شود.
اما تحلیلگران غربی، از جمله در گزارش MIT Technology Review، تأکید کردهاند ارزیابی واقعی توانمندی «علام» نیازمند شفافیت در مورد معماری، حجم دادههای آموزشی و معیارهای ارزیابی عملکرد است. در غیاب این اطلاعات، خطر آن وجود دارد که «علام» بیش از آنکه جهش فناورانه باشد، به ابزاری برای نمایش پیشرفت در چارچوب دیپلماسی فناوری بدل شود.
پیوند با چشمانداز ۲۰۳۰ و اقتصاد سیاسی انرژی
ورود عربستان به عرصه تولید هوش مصنوعی بومی، بخشی از راهبرد کلان این کشور برای گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد دانشبنیان است. بر اساس برآوردهای رسمی، اجرای استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی (NSDAI) میتواند تا ۲۰۳۰ بیش از ۱۳۵ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی عربستان بیفزاید و ۳۰ هزار شغل تخصصی ایجاد کند.
از منظر اقتصاد سیاسی، این تحول را میتوان تلاشی برای بازتعریف «سرمایه استراتژیک» عربستان دانست. در حالی که نفت همچنان منبع اصلی درآمد این کشور است، سرمایهگذاری در هوش مصنوعی میتواند ابزار جدیدی برای نفوذ در بازارهای جهانی و تعامل با قدرتهای بزرگ فراهم کند. بهویژه آنکه در شرایط گذار انرژی و فشارهای بینالمللی برای کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی، عربستان نیازمند جایگزینهای پایدار برای حفظ جایگاه ژئواقتصادی خود است.
رقابت ژئوفناورانه و موازنهسازی میان شرق و غرب
از ابعاد مهم پروژه «علام» و سرمایهگذاریهای مرتبط، توانایی عربستان در موازنهسازی میان ایالات متحده و چین است. همکاری همزمان با شرکتهای آمریکایی مانند Google و Qualcomm و غولهای آسیایی، چون Alibaba و Tencent، نشاندهنده راهبردی است که برخی تحلیلگران آن را «چندجانبهگرایی فناورانه» مینامند.
این رویکرد، به عربستان امکان میدهد از مزایای فناوریهای پیشرفته هر دو بلوک بهرهمند شود، بدون آنکه در اردوگاه یکی از آنها قرار گیرد. با این حال، تجربه کشورهایی، چون امارات و هند نشان داده چنین موازنهسازیای در حوزه فناوریهای حساس، همواره با خطر فشارهای سیاسی و تحریمهای احتمالی همراه است.
چالشهای بومیسازی و ظرفیتسازی انسانی
حتی اگر «علام» از نظر فنی بتواند با مدلهای پیشرفته آمریکایی و چینی رقابت کند، پرسش اساسی این است که آیا عربستان ظرفیت انسانی و نهادی لازم برای بهرهبرداری کامل از آن را دارد یا خیر. بر اساس گزارش بانک جهانی، سهم مشاغل تخصصی در حوزه فناوری اطلاعات در عربستان هنوز کمتر از ۵ درصد کل نیروی کار است، در حالی که این رقم در ایالات متحده بیش از ۱۰ درصد است.
علاوه بر این، محدودیتهای مربوط به آزادی جریان داده، قوانین مالکیت فکری و چارچوبهای اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی، میتواند مانع از جذب استعدادهای بینالمللی و توسعه اکوسیستم نوآوری شود. در این زمینه، برخی کارشناسان غربی هشدار دادهاند که تمرکز بیش از حد بر پروژههای بزرگمقیاس و دولتی، ممکن است به تضعیف بخش خصوصی و کارآفرینی فناورانه منجر شود.
دیپلماسی فناوری و قدرت نرم
رونمایی از «علام» در مجامع بینالمللی مانند اجلاس جهانی هوش مصنوعی در ریاض، بخشی از تلاش عربستان برای استفاده از هوش مصنوعی بهعنوان ابزار قدرت نرم است. این کشور میکوشد با میزبانی رویدادهای بینالمللی، جذب سرمایهگذاری خارجی و ارائه راهکارهای فناورانه برای کشورهای در حال توسعه، تصویری از خود بهعنوان رهبر نوآوری در خاورمیانه، جهان عرب و جهان اسلام دهد. تجربه نشان داده موفقیت در این عرصه نیازمند ترکیب قدرت سخت (سرمایه و زیرساخت) با قدرت نرم (اعتماد، شفافیت و همکاری بینالمللی) است.