چالش تغییر روزانه ۷.۶ هکتار کاربری اراضی کشاورزی/ خطر خروج زمینها از چرخه تولید برای امنیت غذایی
سارا اسلامی- به گزارش نبض بازار، هم رهاشدگی و هم تغییر کاربری اراضی کشاورزی، چالشهایی هستند که در سالهای اخیر، آمارها، پژوهشها و اخبار رسمی آنها را تایید میکنند و کارشناسان نیز نسبت به عواقب چنین مسائلی هشدار میدهند.
در این میان، گزارشهای رسمی بیشتری به تغییر کاربری اراضی کشاورزی در سطح کشور پرداختهاند، اما دادهها و اخبار موجود در مورد رهاشدگی و بایر ماندن زمینها، عمدتا استانی و منطقهای هستند.
تغییر کاربری اراضی کشاورزی؛ دومین مشکل اساسی این بخش در ایران
مرکز پژوهشهای مجلس، شهریور سال گذشته در گزارشی اعلام کرد که در فاصله سالهای ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۱، به طور متوسط، روزانه کاربری حدود ۷.۶ هکتار زمین کشاورزی تغییر یافته است. این گزارش تاکید میکند که آمار واقعی بیش از چنین رقمی است. همچنین، بررسی روند تغییر کاربریهای فاقد مجوز طی دوره زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱، روندی سینوسی و البته صعودی را نشان میدهد.
کارشناسان مرکز پژوهشها، تغییر کاربری اراضی کشاورزی، به ویژه زمینهای حاصلخیز را از مهمترین عواملی دانستهاند که اقتصاد روستاها و تحقق اهداف خودکفایی را با چالش جدی مواجه کرده است؛ به گونهای که این پدیده، بعد از مشکل کمآبی، دومین چالش اساسی بخش کشاورزی در ایران قلمداد میشود.
بر اساس گزارش یادشده، ۱۱ استان تهران، اصفهان، البرز، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، فارس، مازندران، خراسان رضوی، گیلان، همدان و قزوین، بیشترین تخلفات را در حوزه تغییر کاربری اراضی کشاورزی دارا هستند.
تغییر کاربری باغی به ویلا و احداث بنای مسکونی در باغها و مزارع نیز از عمدهترین مصادیق یا نمودهای عینی تغییر کاربری غیرمجاز بودهاند.
هشدار مرکز آمار در مورد امنیت غذایی و افزایش مهاجرت روستائیان
جدیدترین گزارشی که از سوی مراجع رسمی در این حوزه منتشر شده، نتایج سرشماری عمومی کشاورزی است. مرکز آمار، این سرشماری را پاییز سال گذشته انجام داد و دو نوبت (اسفند ۱۴۰۳ و شهریور ۱۴۰۴)، دادههای آن را منتشر کرد.
عدد دقیقی از تغییر کاربری اراضی کشاورزی در نتایج منتشر شده وجود ندارد. در عین حال، مدیران و کارشناسان مرکز آمار، نسبت به گستردگی این موضوع، در فاصله دو سرشماری عمومی (۱۳۹۳ و ۱۴۰۳) هشدار دادهاند.
این نهاد رسمی، همچنین از کاهش بهرهبرداری کشاورزی در استانهای گیلان، مازندران، اصفهان و مناطق ییلاقی تهران، به همین دلیل خبر داده است.
مسئولان مرکز آمار، بر اثر منفی تغییر کاربری اراضی کشاورزی بر امنیت غذایی، تاکید کردهاند؛ به گفته آنها این موضوع «پدیدهای بسیار خطرناک» محسوب میشود که در استانهای مهم بخش کشاورزی کشور رخ داده است و میتواند مهاجرت روستائیان به حاشیه شهرها را افزایش دهد.
تغییر کاربری اراضی کشاورزی؛ چالش شناسایی و بازگشت به چرخه تولید
در این میان، گزارشهای رسمی و مقامات ذیربط تاکید میکنند که بخش قابل توجهی از تغییر کاربری اراضی کشاورزی، بدون دریافت مجوزهای لازم انجام شدهاند، بسیاری از موارد غیرمجاز هم شناسایی نمیشوند و همه مواردی هم که شناسایی شدهاند، به چرخه تولید باز نمیگردند.
سازمان امور اراضی کشور، سامانه تلفنی ۱۳۱ را به ثبت شکایتهای مردمی از تغییر کاربری غیرمجاز و ساختوساز در اراضی کشاورزی اختصاص داده است. آخرین آمارهای مندرج در سایت این سازمان نشان میدهد که ۴۰ هزار مورد ساختوساز غیرمجاز، از طریق این سامانه شناسایی شدهاند و به چرخه تولید بازگشتهاند. همچنین ۷۵ هزار مورد شناسایی و جلوگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی نیز انجام شده است.
این در حالی است که مسئولان خود سازمان، از شناسایی حدود ۹۰ هزار مورد ساختوساز غیرمجاز در اراضی کشاورزی طی سال ۱۴۰۳ و تخریب تنها نیمی از آنها خبر میدهند.
همچنین طی سال ۱۴۰۲ نیز بیش از ۸۱ هزار مورد تخلف در حوه تغییر کاربری اراضی کشاورزی شناسایی شد که تنها ۴۱ هزار مورد، به حالت قبل بازگشت (ایرنا).
تغییرات اقلیمی و چالش زمینهای رهاشده و متروک
چالش دیگری که در این میان وجود دارد، مساله زمینهای رها شده و بایری است که عمده آنها، بر اثر تغییرات اقلیمی و کمآبی از چرخه تولید خارج شدهاند.
آمار ملی دقیقی در این زمینه در دسترس نیست، اما برخی اخبار و گفتوگوها، وجود چنین چالشی را تایید میکنند.
علیرضا سرورینژاد، پژوهشگر آب و خاک، سال گذشته در گفتوگو با تجارتنیوز، از خشک و رها شدن ۱۵۰ هزار هکتار زمین کشاورزی در استان سیستان و بلوچستان بر اثر تغییرات اقلیمی خبر داده بود؛ آماری که به متروکه شدن ۲۰۰ روستا در این استان منجر شده است.
همچنین یدالله مظاهری، مدیر امور اراضی استان تهران، چندی پیش از شناسایی بیش از یکهزار و ۵۰۰ هکتار اراضی بایر در این استان طی نیمه نخست سال جاری خبر داد.
خروج کلی یا مقطعی اراضی کشاورزی از چرخه تولید
هامان هاشمی، نائبرئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران نیز در گفتوگو با نبض بازار، وجود چنین چالشی را تایید کرده است.
او توضیح میدهد: «بخش خصوصی، به آمار دقیقی در مورد زمینهای کشاورزی بایر و رهاشده دسترسی ندارد، اما تغییرات اقلیمی موجود، بسیاری از اراضی را در بعضی از استانها مانند سیستان و بلوچستان، به صورت کامل از چرخه تولید خارج کرده است.»
هاشمی میافزاید: «زمینهای کشاورزی در بعضی از مناطق کشور، این ظرفیت را دارند که دو بار در سال تحت کشت قرار بگیرند، اما کمآبی و کاهش بارندگی سالهای اخیر، آمار کشت تابستانه را در برخی استانها حتی در نیمه شمالی، به شدت کاهش داده است؛ به گونهای که بخشی از اراضی به صورت مقطعی، از سبد تولید محصولات کشاورزی خارج میشوند.»
گستردگی زمینهای رها شده؛ از شمال تا جنوب کشور
نائب رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، در مورد گستردگی وجود زمینهای رها شده نیز میگوید: «موارد و گزارشهایی در این مورد، در استانهای نیمهجنوبی کشور وجود دارد و هرچه به سمت استان محروم سیستان و بلوچستان نزدیک میشویم، عدد بیشتر میشود.»
او در مورد کاهش کشت تابستانه نیز به استان گلستان و خراسانات اشاره و تاکید میکند هم فلات مرکزی ایران و هم مناطق شمالی و جنوبی، به دلیل کاهش بارندگی درگیر این موضوع هستند.
تغییر کاربری اراضی؛ بر اساس نقشه راه یا منفعتطلبی شخصی؟
هاشمی درباره مساله تغییر کاربری اراضی کشاورزی نیز میگوید: «بحث تغییر کاربری، ممکن است در هر منطقهای که دارای ظرفیت خوبی در حوزه گردشگری، صنعتی یا تجاری باشد، رخ دهد.»
در عین حال به اعتقاد او، باید بین تغییر کاربری در مناطقی که از یک الگوی مناسب توسعه استفاده میکنند و موارد غیرمجاز و منفعتطلبانه تفاوت قائل شد.
این فعال اقتصادی توضیح میدهد: «در صورتی که تغییر کاربریها، از روی یک نقشه راه صحیح، برای تحقق الگوی توسعه تعریف شده برای هر منطقه انجام شده باشند، میتوان آنها را تهدید تلقی نکرد؛ چرا که به افزایش اشتغال، ایجاد ظرفیتهای اقتصادی بهتر و رشد تولید ناخالص داخلی منجر میشوند.»
او میافزاید: «متاسفانه به دلیل نداشتن الگوی مناسب و منفعتطلبیهای شخصی در بعضی از نقاط، رخدادهایی همچون زمینخواری، ساحلخواری یا کوهخواری رخ میدهد که به کشاورزی، محیط زیست و منافع ملی آسیب میزند.»
افزایش اهمیت امنیت غذایی با توجه به شرایط منطقه
هاشمی تاکید میکند که موضوعاتی همچون رها شدن یا تغییر غیرمجاز اراضی کشاورزی، به توجه جدی نیاز دارند؛ چرا که «صددرصد در امنیت غذایی کشور تاثیر میگذارند.»
نائب رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران توضیح میدهد: «این مساله، در طول تاریخ اهمیت زیادی داشته است. امروز، اما با توجه به شرایط موجود در در خاورمیانه پرتنش، جنگ بین روسیه و اوکراین و وقوع جنگ تحمیلی ۱۲ روزه میان ایران و اسرائیل، از گذشته نیز مهمتر شده است.»
او تاکید میکند که برای دستیابی به امنیت غذایی، وجود یک برنامه میانمدت با تمرکز بر نیازهای کشاورزان ضروری است؛ در حالی که این روزها حتی در قیمتگذاری گندم، منافع عمومی گندمکاران دیده نمیشود و دولت در برنامهریزیهای خود به نظر فعالان کشاورزی توجه چندانی نمیکند؛ این موارد نمادهایی هستند که نشان میدهند به اندازه کافی به مساله امنیت غذایی پرداخته نشده است.