تولید گندم کاهش مییابد؟ / خاکشیر میتواند جایگزین گندم شود؟
سارا اسلامی- به گزارش نبض بازار، تولید گندم در سال جاری با توجه به خشکسالیها کاهش شدیدی داشت؛ به گونهای که فعالان صنفی در موعد خرید تضمینی، از بع نابودی ۸۰ درصد محصول گندمکاران در کل کشور اشاره میکردند.
از سوی دیگر، حجم گندمی که کشاورزان به دولت تحویل دادند نیز کاهش یافت؛ یک دلیل آن البته همان ماجرای خشکسالی بود. در عین حال، نمایندگان صنفی معتقد بودند که تعدادی از گندمکاران ترجیح دادند محصول خود را به جای دولت (برای تولید نان)، به دامداران (برای خوراک دام) بفروشند.
این عوامل باعت کاهش نزدیک به پنج میلیون تنی گندمی شد که کشاورزان در جریان خرید تضمینی، به دولت تحویل دادند.
در چنین شرایطی، گروهی از گندمکاران، عملکرد امسال دولت را در زمینه تسویه حساب با آنها از سال گذشته ضعیفتر میدانند. در همین رابطه، عطااللّه هاشمی، رئیس بنیاد ملی گندمکاران امروز به پرداخت نشدن سه درصد از مطالبات گندمکاران با وجود آغاز سال زراعی جدید در استانهای سردسیر اشاره کرده و گفته است فروش بذر گندم به همین دلیل ۲۰ درصد کاهش یافت.
آنگونه که باشگاه خبرنگاران جوان گزارش داده است، او توضیح داده که در استانهای سردسیر و شمال غرب کشور، کشت گندم از ۲۵ شهریور آغاز شده است اما برخی کشاورزان بهدلیل کاهش بارندگی و اعلام نشدن قیمت، در کشت مردد هستند؛ ضمن اینکه در سال زراعی گذشته نیز با توجه به قیمت بالای گندم در بازار آزاد، کشاورزان گندمی به مراکز خرید تحویل نمیدادند.
به گزارش نبض بازار، حالا برخی از گندمکاران در استانهای مختلف، از توقف یا کاهش کشت و تولید گندم میگویند؛ از جمله محصولات جایگزین هم خاکشیر است. دلیل؟ این محصول خرید تضمینی ندارد و پول آن را واسطهها نقد و حتی سر زمین پرداخت میکنند. اما آیا این عامل برای انتخاب یک کشت جایگزین کافی است؟
خاکشیر چقدر در بازار داخلی مصرف دارد؟
خاکشیر بهعنوان یک گیاه دارویی کمنیاز به آب و مناسب برای کشت دیم در چند استان کشور رونق گرفته؛ در بازار داخلی و بازارهای همسایه (عراق، ترکیه) تقاضا دارد، اما آمار ملی مصرف آن مشخص نیست. به نظر نمیرسد زنجیره فرآوری-بستهبندی کاملی نیز برای افزایش یک باره تولید آن تشکیل شده باشد.
در چنین شرایطی، جایگزینی بدون برنامه آن با تولید گندم، میتواند با ریسکهایی در حوزه اقتصادی و امنیت غذایی همراه باشد؛ از جمله: مساله بازار فروش و افت احتمالی قمیت (در صورت عرضه بیشتر از نیاز بازار)، نبود واحدهای فرآوری و بستهبندی کافی، وابستگی به واسطهها و کاهش تولید گندم به نفع محصولات غیرغذایی و غیراستراتژیک.
در این میان، برخی دادهها نشان میدهد کشت خاکشیر به آب کمتری نسبت به گندم نیاز دارد. منابع مختلف مقدار نیاز آبی گندم را بین ۴۵۰ تا ۶۵۰ میلیمتر طی دوره رشد برآورد کردهاند. دادههای گستردهای در مورد نیاز آبی خاکشیر وجود ندارد، اما بعضی پژوهشها این عدد را حدود ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلیمتر عنوان کردهاند؛ این منابع به طور کلی خاکشیر را محصولی کمآببر و مقاوم میدانند.
اما مساله اینجاست که امکان دارد کشاورزان بدون تحقیق لازم، مواردی (غیر از خاکشیر) را جایگزین تولید گندم کنند که چنین شرایطی نداشته باشد؛ موضوعی که میتواند چالش بیشتری را در تامین منابع آبی مناطق مختلف ایجاد کند.
اینها مواردی هستند که فاطمه پاسبان، کارشناس کشاورزی نیز در گفتوگو با نبض بازار آنها را تایید میکند.
بازار؛ نقطه آغاز تغییر کشت
او معتقد است، هر گونه تغییری در تولید کشاورزی، باید از نقطه بازار آغاز شود؛ در واقع، پیش از هر اقدامی لازم است امکانسنجی و نیازسنجی کافی در بازارهای داخلی و خارجی صورت گیرد.
پاسبان توضیح میدهد: «کشاورزان بهطور معمول، دانش و ابزار لازم را برای تحلیل اقتصادی و شناسایی بازارهای هدف، در اختیار ندارند. آنها بیشتر براساس وضعیت لحظهای بازار تصمیمگیری میکنند و به دنبال محصولی هستند که امروز سودآور به نظر میرسد؛ بدون آنکه شناخت کافی را از آینده بازار یا ظرفیتهای اقلیمی، آب و خاک داشته باشند.این موضوع، گاهی باعث تولید بیش از اندازه و در نتیجه زیان کشاورزان میشود.»
او میافزاید: «بارها دیده شده است که محصولاتی مانند سیبزمینی یا پیاز، در یک سال افزایش قیمت را تجربه میکنند؛ در سال بعد اما به دلیل کشت گسترده، دچار مازاد عرضه و افت شدید قیمت میشوند. حتی در برخی مقاطع کشاورزان، چارهای ندارند جز اینکه بخشی از محصولات خود را به دلیل نبود تفاضا، نابود کنند.»
ضرورت نقشآفرینی دولت در هدایت تولید گندم
این کارشناس کشاورزی معتقد است مشکل اساسی در کشور، نبود «زنجیره تولید» است.
پاسبان توضیح میدهد: ««در کشورهای توسعهیافته، تولیدکننده، فرآوریکننده، صادرکننده و عمدهفروش در یک زنجیره تصمیم میگیرند. اما در ایران هر کدام جداگانه عمل میکنند و همین باعث ضایعات، تولید مازاد بر تقاضا و فشار بر منابع طبیعی میشود.»
او تأکید دارد که وظیفه کشاورز ورود به تحلیلهای پیچیده اقتصادی و بازار نیست. او میگوید: «اینجاست که دولت و حاکمیت باید وارد عمل شوند و نقش تسهیلگری خود را ایفا کنند؛ به این صورت که میان بازیگران یک حوزه، مانند تولید گندم، با هر محصول دیگری، زنجیره هماهنگی ایجاد کرده و بازار هدف را مشخص کنند. تعیین استانداردهای لازم برای بستهبندی و صادرات نیز ضرورت دارد.»
به گفته این کارشناس کشاورزی، تنها در چنین شرایطی است که میتوان تصمیم گرفت چه محصولی باید تغییر کند و چه میزان از تولید به آن اختصاص یابد تا امنیت غذایی کشور به خطر نیفتد.
چالش تولید گندم و سیاستهای نادرست خرید تضمینی
پاسبان، یکی از مهمترین مصادیق ضعف در چنین مواردی را چالشهای حوزه تولید گندم میداند و میافزاید: «اگر قرار باشد تولید این محصول کاهش یابد، باید روشن شود که نیاز داخلی چگونه تامین خواهد شد. واردات گسترده گندم، سیاست نادرست استی و وابستگی ایجاد میکند.»
او بر ضرورت گفتوگوی دولت با کشاورزان و رفع مشکلات آنان بهویژه در حوزه قیمتگذاری و پرداختهای تضمینی تاکید میکند.
به باور این کارشناس کشاورزی، تاخیر در پرداختها و پایین بودن نرخ خرید تضمینی، انگیزه تولیدکنندگان را کاهش داده و زمینه تغییرات غیرمنطقی الگوی کشت را فراهم کرده است.
اولویتبندی محصولات و توجه به امنیت غذایی
پاسبان هشدار میدهد که تغییر به سمت محصولات آببر یا محصولاتی که جایگاهی در سفره مردم ندارند، میتواند چالشهای جدی ایجاد کند؛ ضمن اینکه انتخاب یک محصول جایگزین نیز نباید به صرف کمآببر بودن آن باشد.
او معتقد است: «هر تصمیمی برای جایگزینی یک محصول باید دارای پیوست اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی باشد. مثلاً اگر قرار باشد کشت محصولی مانند خاکشیر جایگزین تولید گندم شود، باید روشن باشد چه سهمی در امنیت غذایی دارد، چه میزان تقاضا در بازار داخلی و خارجی خواهد داشت و آیا کشت آن توجیه اقتصادی دارد یا نه.»
از تجربه کشت گسترده گیاهان دارایی درس بگیریم
این کارشناس کشاورزی تاکید میکند که برای تصمیمگیری در مورد کشت جایگزین، نباید صرفا به وضعیت امروز بازار توجه کرد.
پاسبان توضیح میدهد: «این اتفاقی است که در مورد کشت بسیاری از گیاهان دارویی در ایران رخ داد و به تجربهای شکست خورده تبدیل شد؛ چرا که محصولاتی تولید شدند، اما بازاری برای فروش آنها وجود نداشت.»
به گفته او، هر گونه کاهش تولید گندم و تغییر الگوی کشت باید مبتنی بر مطالعه و آیندهنگری باشد تا هم معیشت کشاورزان تامین شود و هم امنیت غذایی کشور به خطر نیفتد.
برای اطلاعات بیشتر، مطالعه دو گزارش خاکشیر جایگزین کشت گندم میشود؟ و نارضایتی از شیوه تسویه مطالبات گندمکاران، خاکشیر را جایگزین گندم میکند؟ پیشنهاد میشود.