بنزین ارزان در ایران: چاه ویل ۶۰ تا ۸۰ میلیارد دلاری برای اقتصاد کشور
به گزارش نبض بازار، تا پایان سال ۱۴۰۳، قیمت هر لیتر بنزین معمولی در ایران ۱۵۰۰ تومان یا معادل حدود ۰.۰۳ دلار (بر اساس نرخ آزاد ارز) است رقمی بسیار پایین‌تر از متوسط قیمت در منطقه، در حالی که کشور‌های همسایه ایران بنزین را بین ۰.۵۵ تا ۱.۱۲ دلار به ازای هر لیتر عرضه می‌کنند، ایران همچنان پایین‌ترین نرخ را در منطقه دارد.
برای نمونه قیمت بنزین در ترکیه ۱.۱۲ دلار، در امارات ۰.۸۹ دلار، در عربستان ۰.۶۲ دلار و حتی در کویت که یارانه‌های گسترده‌ای ارائه می‌کند، ۰.۳۵ دلار است. این اختلاف فاحش در نرخ‌ها باعث شده ایران بهشت قاچاقچیان سوخت و کابوس سیاست‌گذاران بودجه‌ای شود.
سیاست قدیمی یارانه‌ها و ترس از تبعات اجتماعی
دولت ایران دهه‌هاست که بنزین را با یارانه‌های سنگین در اختیار مردم قرار می‌دهد. این حمایت مالی ریشه در نگاه سیاسی و اجتماعی دارد که “سوخت ارزان” را جزئی از حقوق بدیهی شهروندان در یک کشور نفت‌خیز می‌داند. تجربه افزایش قیمت در آبان ۱۳۹۸ که با اعتراضات گسترده همراه شد، هنوز در حافظه سیاسی کشور تازه است و همین موضوع باعث احتیاط بیشتر دولت‌ها در اصلاح این حوزه شده است.
برآورد‌ها نشان می‌دهد که سالانه بین ۶۰ تا ۸۰ میلیارد دلار یارانه (آشکار و پنهان) صرف انرژی در ایران می‌شود؛ سهمی بزرگ از بودجه‌ای که می‌توانست در آموزش، درمان یا زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری شود.
تولید داخلی؛ برگ برنده‌ای که به فرصت سوزی بدل شد
ایران به‌واسطه در اختیار داشتن حدود ۱۵۷ میلیارد بشکه نفت و ظرفیت پالایش روزانه ۲.۲ میلیون بشکه، یکی از معدود کشور‌هایی است که در تأمین سوخت خودکفا است. با این حال، به‌جای استفاده هوشمندانه از این ظرفیت برای صادرات یا افزایش بهره‌وری، بخش زیادی از سوخت تولیدی با قیمت بسیار پایین در داخل مصرف یا قاچاق می‌شود.
ارزی که نرخش آزاد است، اما بنزینش نه
قیمت‌گذاری سوخت در ایران بر مبنای نرخ‌های دستوری و غیرواقعی انجام می‌شود؛ در حالی که نرخ ارز در بازار آزاد تعیین می‌شود. همین شکاف میان نرخ دلار و قیمت داخلی بنزین، یکی از دلایل اصلی پایین بودن ارزش دلاری بنزین ایران است. در نتیجه، هرچه نرخ دلار بالاتر می‌رود، ارزان‌تر شدن سوخت برای قاچاقچیان جذاب‌تر می‌شود.
ارزان بودن سوخت در ایران منجر به شکل‌گیری یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های قاچاق سوخت در منطقه شده است. طبق آمار رسمی، روزانه بین ۱۰ تا ۲۰ میلیون لیتر سوخت به کشور‌های همسایه قاچاق می‌شود. این قاچاق سازمان‌یافته سالانه بیش از ۳ میلیارد دلار به اقتصاد کشور خسارت وارد می‌کند.
مصرف بی‌ضابطه؛ بنزین ارزان و آلودگی گران
قیمت پایین سوخت منجر به مصرف بی‌رویه و غیربهینه شده است. مصرف بنزین به ازای هر خودرو در ایران به‌طور میانگین ۱۲۰۰ لیتر در سال است؛ رقمی که بالاتر از استاندارد‌های جهانی است. شدت مصرف انرژی در ایران نیز ۲.۵ برابر میانگین جهانی برآورد شده و یکی از دلایل اصلی آن قیمت نازل سوخت است.
این حجم از مصرف، پیامد‌های زیست‌محیطی گسترده‌ای هم دارد؛ از افزایش آلودگی در کلان‌شهر‌ها گرفته تا کاهش انگیزه برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و استفاده از فناوری‌های پاک. هم‌اکنون ۸ کلان‌شهر ایران در میان ۵۰ شهر آلوده جهان قرار دارند.
فشار مزمن بر بودجه؛ ۲۵ درصد خرج بنزین می‌شود
یارانه‌های انرژی در سال ۱۴۰۳ نزدیک به یک‌چهارم کل بودجه دولت را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که بخش بزرگی از این هزینه‌ها نصیب قاچاقچیان و مصرف‌کنندگان پرمصرف می‌شود. بودجه‌ای که می‌توانست صرف توسعه اقتصادی، آموزش یا سلامت شود، اکنون به شکل سوخت یارانه‌ای دود می‌شود و به هوا می‌رود.
اصلاح قیمت سوخت در ایران سابقه‌ای پرتنش دارد. آخرین تلاش جدی در آبان ۱۳۹۸ به ناآرامی‌هایی کم‌سابقه انجامید و باعث شد اصلاح قیمت به یکی از تابو‌های اقتصادی کشور تبدیل شود. کارشناسان معتقدند که بدون ارائه راه‌حل‌های جبرانی به اقشار آسیب‌پذیر، هیچ‌گونه افزایش قیمتی قابل دوام نخواهد بود.
پایان سوخت ارزان یا تداوم فشار پنهان؟
قیمت‌گذاری پایین سوخت، اگرچه در ظاهر حمایت از مردم به نظر می‌رسد، اما در عمل به بحرانی چندوجهی برای اقتصاد، محیط زیست و بودجه کشور بدل شده است. ادامه این روند به معنای اتلاف منابع ملی، تشدید قاچاق، مصرف بی‌رویه و فشار مضاعف بر دولت است.
اصلاح این سیاست، نیازمند تصمیمات دشوار، اجماع سیاسی و همراهی اجتماعی است؛ تغییری که بدون آن، اقتصاد ایران همچنان با سوخت ارزان، اما پرهزینه، دست‌به‌گریبان خواهد بود.
