پشت پرده حذف کارت سوخت و پرداخت یارانه نقدی بنزین چیست؟
به گزارش نبض بازار ، طرح جدید دولت بر آن است که بهجای ارائه یارانه سوخت صرفاً به دارندگان خودرو از طریق کارت سوخت، یارانه ریالی معادل آن را مستقیماً به حساب بانکی همه شهروندان واریز کند. در این الگو، سهمیه بنزین ماهانه برای هر فرد (نه صرفاً مالکان خودرو) بهصورت ریالی محاسبه و قابل برداشت یا انتقال خواهد بود. هدف اصلی، برقراری عدالت در توزیع یارانه انرژی و رفع تبعیضی است که بین صاحبان خودرو و اقشار فاقد وسیله نقلیه به وجود آمده بود.
مقامات دولتی و طراحان این سیاست تأکید دارند که اجرای طرح میتواند دسترسی منصفانهتر به منابع یارانهای را فراهم کند و در عین حال از شدت مصرف غیرضروری و قاچاق سوخت بکاهد. اما تحلیلگران معتقدند، تحقق این اهداف نیازمند زیرساختهای شفاف، ارتباط بین سامانههای بانکی و سوخت و نیز تعیین تکلیف دقیق نحوه تخصیص، انتقال و قیمتگذاری سوخت است؛ مسائلی که هنوز پاسخ روشنی برای آنها وجود ندارد.
شفافیت بیشتر، عدالت اجتماعی گستردهتر
از نگاه مدافعان این سیاست، یکی از مهمترین مزایای پرداخت نقدی یارانه بنزین، افزایش شفافیت در تخصیص منابع و عدالت اجتماعی است. در حال حاضر، بخش قابلتوجهی از یارانه سوخت به اقشار پردرآمد که بیش از دیگران صاحب خودرو و مصرفکننده بنزین هستند اختصاص مییابد. این در حالی است که خانوارهای فاقد خودرو عملاً از این یارانه سهمی ندارند. با اجرای الگوی جدید، هر فرد با استفاده از کد ملیاش، سهم برابری در دریافت یارانه خواهد داشت.
همچنین، این روش به کاهش هدررفت منابع و افزایش اختیار مصرف کمک میکند. خانوارها میتوانند بسته به نیاز خود، از یارانه نقدی برای هزینههای ضروریتر مانند دارو، آموزش یا اجاره استفاده کنند. این الگو، امکان انتخاب بهینهتری را نسبت به تحمیل مستقیم یارانه کالایی فراهم میسازد. نمونههای آزمایشی در جزایر کیش و قشم نیز نشان دادهاند که افراد، در شرایط نقدیسازی یارانه سوخت، تصمیمهای اقتصادی هوشمندانهتری میگیرند.
تورم پنهان در سایه نقدیسازی
با وجود تمام مزایای ذکرشده، یکی از جدیترین نگرانیها درباره این طرح، ریسک بالای تورمی آن است. تجربه اجرای هدفمندسازی یارانهها در سالهای گذشته نشان داده که در نبود کنترل همزمان بر قیمتها و بازار، افزایش قدرت خرید اسمی خانوار بهسرعت با افزایش قیمت کالاهای اساسی خنثی شده است. این موضوع میتواند ارزش واقعی یارانه نقدی را بهشدت کاهش دهد و حتی فشار بیشتری بر معیشت خانوارهای ضعیف وارد کند.
همچنین، برخی اقتصاددانان معتقدند که این طرح ممکن است در عمل به معنای مقدمهای برای حذف یارانه سوخت و آزادسازی قیمت بنزین باشد. با حذف کارت سوخت و انتقال نقش دولت به پرداخت نقدی، مسیر برای افزایش تدریجی قیمت بنزین هموار میشود. این موضوع اگرچه در ظاهر منجر به آزادسازی بازار میشود، اما در غیاب نظام مالیاتستانی کارآمد و نبود تور حمایتی مناسب، میتواند فشار مضاعفی بر دهکهای میانی جامعه وارد کند.
فروش سهمیه؛ بازار تازهای در راه
یکی از بخشهای نوآورانه و مورد توجه در این طرح، قابلیت انتقال یا فروش سهمیه سوخت است. در نسخه پایلوت اجراشده در کیش و قشم، افراد میتوانند سهمیه خود را به دیگران واگذار کرده یا به قیمت مشخصی بفروشند. این امکان میتواند بازار جدیدی برای مصرف بهینه ایجاد کرده و انگیزههای اقتصادی را در میان مردم برای کاهش مصرف و خریدوفروش هوشمندانه بنزین افزایش دهد. در چنین حالتی، مصرفکنندگان سنگین ناچار خواهند شد سهمیه دیگران را بخرند و این امر آنها را به صرفهجویی سوق میدهد.
با این حال، نبود نظارت دقیق بر این بازار میتواند زمینهساز رانت، واسطهگری و دلالی سوخت شود. همچنین این موضوع ممکن است باعث افزایش فشار بر اقشار کممصرف شود؛ چراکه در نبود آگاهی اقتصادی یا ابزارهای مالی لازم، ممکن است سهمیه خود را زیرقیمت واقعی واگذار کنند. بنابراین، موفقیت مدل قابل انتقال بودن سهمیه به شدت وابسته به شفافیت بازار، نرخگذاری منصفانه و آموزش عمومی است.
مسیر پرچالش اجرا
اجرای طرح پرداخت یارانه نقدی به جای یارانه سوخت، نیازمند زیرساختهای فنی، هماهنگی نهادی و آمادگی اجتماعی گستردهای است. ارتباط بین سامانههای بانکی، پمپبنزینها، مراکز تخصیص یارانه و نهادهای نظارتی باید بهدرستی برقرار شود تا اجرای آن به سردرگمی و اعتراض عمومی منجر نشود. علاوه بر آن، لازم است شبکهای برای پاسخگویی به شکایات، پیگیری اختلافات و اصلاح خطاهای احتمالی طراحی شود؛ امری که در بسیاری از طرحهای گذشته مغفول مانده بود.
همچنین، باید نظام توزیع منابع حاصل از حذف یارانه سوخت شفاف باشد. اگر این منابع صرف بهبود زیرساخت حملونقل عمومی، توسعه انرژیهای پاک یا حمایت از تولید نشود، ممکن است بار دیگر صرف هزینههای جاری دولت شده و از مسیر عدالت خارج شود. در چنین حالتی، نه تنها بهرهای نصیب مردم نمیشود، بلکه امکان تشدید نارضایتی و افزایش شکاف اجتماعی نیز وجود دارد.
طرح پرداخت یارانه نقدی به جای یارانه سوخت، با هدف ایجاد عدالت بیشتر در توزیع یارانهها، کاهش قاچاق و ارتقای بهرهوری مصرف سوخت طراحی شده است. اما تجربههای گذشته و تحلیل کارشناسان نشان میدهد موفقیت این طرح در گرو چند پیششرط اساسی است: کنترل تورم، تقویت زیرساخت فنی، شفافیت در توزیع منابع و در نظر گرفتن تبعات اجتماعی. در غیر این صورت، این سیاست میتواند بهجای کاهش نابرابری، زمینهساز افزایش فشار معیشتی بر اقشار ضعیف شود.