کاشت گندم برای کشاورزان مقرون به صرفه نیست/ کشاورزان به کشت جایگزین روی آوردند
به گزارش نبض بازار،تازه‌ترین گزارش‌ها از افت شدید تولید گندم در کشور حکایت دارد؛ به‌طوری‌که به گفته کارشناسان، میزان تولید نسبت به سال گذشته تقریباً نصف شده است. این کاهش نگران‌کننده در حالی رخ داده که در سال‌های گذشته، کشور به آستانه خودکفایی در تولید این محصول استراتژیک نزدیک شده بود.
فاطمه پاسبان، کارشناس حوزه کشاورزی، در گفت‌وگو با نبض بازار دلایل مختلفی را برای این کاهش مطرح کرد و تأکید کرد: «متأسفانه تاکنون مطالعه علمی و میدانی جامعی برای بررسی منطقه‌ای و علمی دلایل افت تولید گندم در کشور انجام نشده است. هرگونه اظهارنظر دقیق در این زمینه بدون داده و تحلیل میدانی، بی‌اساس و پرریسک خواهد بود.»
ترکیب عوامل اقتصادی، اقلیمی و مدیریتی؛ عامل کاهش گندم
پاسبان با اشاره به پیچیدگی موضوع گفت: «تولید کشاورزی همواره تحت‌تأثیر مجموعه‌ای از عوامل محیطی، جغرافیایی، مدیریتی و سیاسی قرار دارد. یکی از اصلی‌ترین دلایل کاهش تولید امسال، عدم رضایت گندم‌کاران از قیمت خرید تضمینی است؛ این قشر طی سال‌های متمادی نسبت به پایین بودن قیمت‌ها و عدم پوشش هزینه‌های تولید اعتراض داشته‌اند.»
او افزود: «وقتی کشاورز می‌بیند پیگیری‌ها و مطالبه‌گری‌ها به نتیجه نمی‌رسد، به‌سمت محصولات سودآورتر و نقدی‌تر می‌رود. این اتفاق امسال در بسیاری از نقاط کشور افتاد. برخی کشاورزان از کشت گندم منصرف شده‌اند و به‌سراغ محصولاتی رفته‌اند که درآمد سریع‌تر و اقتصادی‌تری دارند.»
عدم وجود نظام داده‌محور در قیمت‌گذاری گندم
این کارشناس کشاورزی یکی از مشکلات اساسی را نبود بانک اطلاعاتی دقیق و سیستم منطقه‌محور برای قیمت‌گذاری گندم دانست. به گفته او، در حال حاضر قیمت خرید تضمینی به‌صورت کلی و سراسری اعلام می‌شود، درحالی‌که هزینه‌های تولید در مناطق مختلف کشور بسیار متفاوت است.
پاسبان همچنین هشدار داد که تحلیل افزایش درصدی قیمت‌ها بدون توجه به قیمت پایه، باعث برداشت اشتباه می‌شود. «اگر قیمت پایه پایین باشد، حتی افزایش ۱۰۰ درصدی هم نمی‌تواند پاسخگوی هزینه‌های کشاورز باشد. در حالی‌که محصولات دیگری با رشد واقعی قیمتی مواجه شده‌اند، گندم همچنان از نظر اقتصادی برای بسیاری از کشاورزان مقرون‌به‌صرفه نیست.»
از دلسردی تا ترک مزرعه؛ کشاورزان گندم کار دیگر به دولت اعتماد ندارند
در ادامه گفت‌وگوی تحلیلی با فاطمه پاسبان، کارشناس حوزه کشاورزی، دلایل فراتر از مسائل اقتصادی برای افت بی‌سابقه تولید گندم در کشور بررسی شد. او تأکید کرد که کاهش اعتماد و اطمینان کشاورزان به نظام حمایتی کشور، یکی از دلایل جدی خروج آن‌ها از چرخه تولید است.
پاسبان گفت: «ما با کشاورزان در ارتباط هستیم و به‌وضوح می‌بینیم که آن‌ها دیگر اعتماد ندارند که بتوانند فعالیت خود را ادامه دهند. تجربه‌های گذشته به آن‌ها ثابت کرده که حتی در صورت پیگیری و مطالبه‌گری، صدایشان به جایی نمی‌رسد و قیمت عادلانه‌ای برای محصولشان تعیین نمی‌شود.»
وی با اشاره به شدت گرفتن آثار تغییر اقلیم، اظهار کرد: «این پدیده روز به روز خسارت‌های بیشتری به بخش کشاورزی وارد می‌کند، خصوصاً در کشورهایی مانند ایران که مدیریت بحران ضعیف و بدون آینده‌نگری است.»
به گفته پاسبان، بسیاری از کشورها سال‌هاست که با سامانه‌های پیشرفته تصمیم‌گیری، تعیین می‌کنند کدام محصول در کجا و به چه میزانی باید تولید شود، اما در ایران علیرغم ارائه طرح‌هایی مانند الگوی کِشت، عملاً اجرایی‌سازی آن به دلیل نبود حمایت مالی و زیرساختی متوقف مانده است.
کمبود آب، برق، و منابع؛ کشاورز ناتوان در برابر بحران
وی ادامه داد: «در همین تابستان شاهد موج گرمای شدید، قطعی برق، و کمبود آب هستیم. این‌ها مسائلی نیستند که کشاورز بتواند مدیریت کند. اما در عین حال، نبود سیستم بیمه‌ای مؤثر، نبود حمایت‌های پس از خسارت، و فقدان سیاست‌های جبرانی، کشاورزان را به شدت دلسرد کرده است.»
پاسبان هشدار داد که عدم تأمین آب به‌موقع در مراحل حساس رشد محصول، کاهش عملکرد و افت کیفیت را به‌دنبال دارد. به گفته او، خسارات ناشی از آفات، بیماری‌ها و حوادث طبیعی نه گزارش دقیق دارد، نه جبران مؤثری صورت می‌گیرد.
عدم حمایت دولت و تورم؛ دو لبه قیچی برای کشاورزان
او در بخش دیگری از گفت‌وگو افزود: «کشاورز باید هزینه‌های تولید را از جیبش تأمین کند؛ از بذر و کود گرفته تا نیروی کار و ماشین‌آلات که همه‌چیز چند برابر شده. در طرف مقابل، تورم افسارگسیخته‌ای وجود دارد، اما قیمت خرید محصولات مانند گندم، رشد کافی ندارد. این دو عامل باعث می‌شود کشاورز آینده روشنی برای ادامه کار نبیند.»
پاسبان خاطرنشان کرد که بسیاری از کشاورزان با علاقه و افتخار به تولید گندم می‌پردازند، اما امروز علاقه و انگیزه آن‌ها زیر بار فشار اقتصادی و بی‌اعتمادی فرو ریخته است. به گفته او، اگر امید به حمایت وجود نداشته باشد، حتی علاقه‌مندان به کشاورزی نیز ترجیح می‌دهند فعالیت خود را متوقف کنند یا به مشاغل دیگر روی بیاورند.
کشاورزی بدون پشتوانه؛ نظام تصمیم‌گیری ناکارآمد، آینده امنیت غذایی را تهدید می‌کند
در ادامه گفت‌وگو کارشناس ارشد کشاورزی، هشدارهای جدی‌تری درباره تداوم کاهش تولید محصولات اساسی، به‌ویژه گندم، مطرح شد. وی با انتقاد از نبود سیستم تصمیم‌گیری کارآمد، تأکید کرد که سال‌هاست مشکلات ساختاری بخش کشاورزی کشور بدون اصلاح باقی مانده‌اند و این بی‌توجهی می‌تواند بحران امنیت غذایی را در سال‌های آینده تشدید کند.
پاسبان اظهار داشت: «این شرایط فقط مربوط به امسال یا پارسال نیست. دهه‌هاست که سیاست‌گذاری نادرست، عدم اصلاح ساختارها و بی‌توجهی به خواسته‌های تولیدکنندگان، کشاورزان را به نقطه بی‌اعتمادی کامل رسانده است. تولیدکننده‌ای که انگیزه‌های غیرمادی داشت – مثل تأمین غذای مردم یا افتخار به تولید داخلی – امروز با واقعیت تلخ اقتصادی روبروست و ناچار است از این انگیزه‌ها دست بکشد.»
او با بیان اینکه کشاورز امروز به‌درستی درک کرده که هیچ نظام حمایتی فعال و به‌موقعی برای پشتیبانی از او وجود ندارد، ادامه داد: «بخش کشاورزی نیازمند یک سیستم یکپارچه اطلاعاتی، اقتصادی و تصمیم‌سازی مبتنی بر واقعیت‌های منطقه‌ای است. ما باید بدانیم که کدام محصول سودآور است، کدام زیان‌ده شده، آیا پنج سال آینده اصلاً در یک منطقه خاص امکان تولید گندم وجود دارد یا خیر.»
وی تأکید کرد: «نبود این سیستم باعث می‌شود کشاورزان با حس رهاشدگی و بی‌پشتوانگی، تصمیماتی بگیرند که شاید به ضرر کل کشور تمام شود. اما واقعیت این است که تصمیم‌گیران هستند که باید به فکر تخصیص منابع و اصلاح سیاست‌ها باشند، نه کشاورزی که زیر بار هزینه‌های تولید و تورم کمر خم کرده.»
کشور بدون گندم؛ آینده‌ای پرمخاطره
پاسبان هشدار داد که اگر روند فعلی ادامه یابد، ایران با بحران جدی در تأمین گندم مواجه خواهد شد: «در شرایطی که جهان در وضعیت نیمه‌جنگی قرار دارد و زنجیره‌های تأمین جهانی به‌شدت آسیب‌پذیر هستند، وابستگی به واردات گندم می‌تواند امنیت غذایی کشور را تهدید کند.»
او افزود: «فرض کنید به‌دلیل جنگ، تحریم یا بحران‌های اقلیمی، واردات گندم دچار اختلال شود. آیا زیرساخت تولید داخلی آن‌قدر توانمند است که بتواند پاسخگوی نیاز کشور باشد؟ قطعاً در صورت ادامه روند فعلی، پاسخ منفی است.»
وابستگی به واردات گندم؛ خطر خاموش امنیت غذایی کشور
این کارشناس حوزه کشاورزی، بحث بر سر پیامدهای کاهش تولید داخلی گندم و وابستگی روزافزون به واردات ادامه یافت. وی هشدار داد که تأمین گندم از خارج از کشور در شرایط کنونی نه تنها پرهزینه، بلکه غیرقابل اتکا و مخاطره‌آمیز است.
پاسبان گفت: «برای واردات گندم باید بررسی کنیم که اصلاً چه کشوری مازاد دارد و حاضر است بفروشد، آن هم با چه قیمتی و در چه زمانی. آیا زمانی که کشور نیاز فوری دارد، گندم به‌موقع وارد می‌شود؟ این نیازمند برنامه‌ریزی، منابع مالی و مدیریت دقیق است.»
تحریم، جنگ، بحران جهانی؛ گندم دیگر به‌سادگی وارد نمی‌شود
وی با اشاره به تحریم‌های اقتصادی و بحران‌های جهانی نظیر جنگ‌های منطقه‌ای تأکید کرد: «در چنین شرایطی تجارت بین‌المللی دچار اختلال می‌شود و تأمین کالاهایی مانند گندم که وابسته به نقل‌وانتقال سریع و گسترده است، ممکن است با مانع جدی روبه‌رو شود. این موضوع به‌وضوح در همین چند روز اخیر دیده شد که در برخی مناطق، نانوایی‌ها تعطیل شدند یا صف‌های طولانی ایجاد شد.»
او افزود: «خوشبختانه بحران نان فراگیر نشد، اما همین اتفاق زنگ خطری است که اگر سیاست‌گذاری مناسبی برای تولید داخلی و ذخایر استراتژیک نداشته باشیم، با کوچک‌ترین تنش یا تاخیر، سفره مردم به خطر می‌افتد.»
پاسبان، تأکید کرد که کشور نیازمند حکمرانی هوشمند و مشارکتی در بخش کشاورزی است. او گفت: «دولت باید نقش تسهیلگر و حمایتگر داشته باشد، نه فقط تصمیم‌گیر یک‌جانبه. در مدل حکمرانی خوب، همه بازیگران از کشاورز و کارشناسان گرفته تا نهادهای سیاست‌گذار، باید حضور و نقش واقعی داشته باشند.»
او افزود: «امروز دیگر دوره تصمیم‌گیری‌های دستی و کاغذی گذشته. باید بر مبنای داده، اطلاعات دقیق و مدل‌های نرم‌افزاری تصمیم‌سازی کنیم. باید یک سیستم ملی طراحی شود که بتواند بر اساس شرایط اقلیمی، منابع آب، پتانسیل خاک و بازار جهانی، بهترین گزینه را برای کشت و واردات مشخص کند.»
بازگشت به علم و تخصص، راه عبور از بحران
در پایان این گفت‌وگو، پاسبان تأکید کرد: «بهترین کاری که می‌توان انجام داد، بازگشت به علم، تخصص و برنامه‌ریزی است. ما به یک سیستم علمی نیاز داریم که هم برای پیشگیری برنامه داشته باشد و هم برای مدیریت بحران در صورت وقوع حادثه. بدون تکیه بر دانش و مشارکت واقعی ذی‌نفعان، آینده بخش کشاورزی – و امنیت غذایی کشور – در معرض تهدید جدی قرار دارد.»