کاهش ۸۰ درصدی کشفیات تریاک در ایران/ این موضوع چه تاثیری بر صنعت دارویی دارد؟
به گزارش نبض بازار - وابستگی صنعت داروسازی به کشفیات مواد مخدر، نمونه بارز شکست سیاستگذاری است. کاهش کشفیات تریاک ناشی از تغییرات منطقهای، تولید داروهای دردکاه/ضددرد را به مرز تعلیق کشانده. این تحلیل با استناد به آمارهای ستاد مبارزه با مواد مخدر، وزارت بهداشت و اسناد بینالمللی، پیامدهای این معضل شگفت را بررسی میکند و راهکارهای پیشرو را در چارچوب قوانین موجود واکاوی مینماید.
بحران کمبود: آمارهای هشداردهنده
بر اساس دادههای ستاد مبارزه با مواد مخدر (۱۴۰۳)، کشفیات تریاک ایران طی چهار سال اخیر سقوط چشمگیر داشته: - ۱۴۰۰: ۷۵۰ تن - ۱۴۰۱: ۵۰۹ تن (کاهش ۳۲ درصدی) - ۱۴۰۲: ۴۰۴ تن (کاهش ۲۱ درصدی) - ۱۴۰۳: ۲۰۹ تن (کاهش ۴۸ درصدی)
همزمان، خلوص تریاک مکشوفه از ۲۶ درصد در ۱۳۹۵ به ۱۱ درصد در ۱۴۰۳ رسیده که عملا ارزش دارویی آن را نصف کرده. در حالی که طبق اعلام سازمان غذا و دارو (اعتماد، اردیبهشت ۱۴۰۳)، صنعت داروسازی برای تولید داروهای مهم، چون مُرفین، متادون و پتیدین به سالانه ۵۰۰ تن تریاک خالص نیاز دارد. کاهش کشفیات، ذخایر استراتژیک را به مرز بحران کشانده و طبق هشدار وزارت بهداشت، تأمین دارو تا پایان ۱۴۰۴ ناممکن خواهد بود.
ریشههای اقتصاد سیاسی: چرخه معیوب تأمین مواد اولیه
سیاست غیرمتعارف در تأمین مواد اولیه دارویی از محل کشفیات مواد مخدر، محصول سه دهه تصمیمگیری اشتباه است:
توقف کشت خشخاش پزشکی: پس از انقلاب ۱۳۵۷، با وجود مجوز قانونی پروتکل ۱۹۵۳ سازمان ملل (که کشت کنترلشده خشخاش را برای ۷ کشور از جمله ایران مجاز میدانست)، کشت خشخاش را متوقف کردیم. این تصمیم، وابستگی به منابع خارجی را افزایش داد.
وابستگی به کشفیات: طی دهههای ۷۰ و ۸۰ شمسی، ۸۰ درصد مواد اولیه داروهای مخدر از تریاک مکشوفه تأمین میشد. این مدل غیررسمی، هزینههای تولید را کاهش میداد، اما پایداری زنجیره تأمین را به امنیت مرزها گره زد.
تغییر الگوی تولید در افغانستان: طبق گزارش سازمان ملل (UNODC ۲۰۲۴)، تولید تریاک در افغانستان پس از حکومت طالبان از ۶،۸۰۰ تن در ۲۰۲۱ به ۳۳۰ تن در ۲۰۲۳ کاهش یافت. سیاستهای جدید طالبان و جایگزینی مواد صنعتی، چون شیشه (که ۶۷ درصد کشفیات مواد ایران در ۱۴۰۳ را تشکیل میدهد)، عرضه تریاک خام به ایران را مختل کرد.
پیامدهای سلامت ملی: تهدید زندگی بیماران
کمبود مواد اولیه چهار معضل عمده در نظام سلامت ایجاد کرد:
- تعلیق تولید داروهای حیاتی: ۴ کارخانه اصلی تولیدکننده داروهای مخدر (طبق اعلام منبع آگاه در اعتماد) با کاهش ۶۰ درصدی دسترسی به تریاک خام مواجهاند. این موضوع تولید داروهای ضد درد شدید برای بیماران سرطانی، سوختگی و جراحیهای بزرگ را متوقف خواهد کرد.
- رشد قاچاق دارو: بر اساس مدلسازی مرکز پژوهشهای مجلس (۱۴۰۲)، هر ۱۰ درصد کاهش تولید داروهای مخدر رسمی، ۲۵ درصد به قاچاق این داروها میافزاید.
- هزینههای اقتصادی: واردات تریاک پزشکی با قیمت جهانی ۲۰۰،۰۰۰ دلار به ازای هر تن (UN Comtrade ۲۰۲۴) سالانه ۱۰۰ میلیون دلار هزینه دارد. در حالی که تولید داخلی با کشت خشخاش تنها ۳۰،۰۰۰ دلار به ازای هر تن هزینه میطلبد.
تنگنای سیاستی: دو راهکار دشوار
دولت با دو گزینه چالشبرانگیز روبروست:
کشت مجدد خشخاش: طبق ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر، کشت خشخاش برای مصارف پزشکی با نظارت ستاد مواد مخدر مجاز است. اما اجرای این قانون حداقل ۱۸ ماه زمان میبرد و نیازمند سرمایهگذاری ۲۰۰ میلیارد تومانی (برآورد وزارت جهاد کشاورزی ۱۴۰۲) برای امنیت مزارع است.
واردات تریاک: ایران میتواند از مجوز پروتکل ۱۹۵۳ برای واردات استفاده کند، اما تحریمهای بینالمللی، دسترسی به بازارهای جهانی را محدود کرده. تنها منبع قابل اتکا، هند است که سالانه ۳۰۰ تن تریاک پزشکی صادر میکند (International Narcotics Control Board ۲۰۲۴). رقابت با خریدارانی، چون آمریکا و اتحادیه اروپا، دستیابی به سهم قابل توجه را دشوار میسازد.
تاثیرات منطقهای: بازی جدید طالبان
سیاستهای طالبان در افغانستان بحران ایران را تشدید کرده:
- کاهش تولید ظاهری: طالبان با اعلام ممنوعیت کشت خشخاش در ۱۴۰۱، تولید تریاک را تا ۹۵ درصد کاهش دادند. اما گزارش سازمان ملل (مه ۲۰۲۵) نشان میدهد کشت در ۱۲ استان افغانستان ادامه دارد و قیمت تریاک از ۷۵ دلار به ۷۵۰ دلار افزایش یافت.
- تغییر الگوی ترانزیت: قاچاقچیان به جای تریاک، به حمل شیشه (با حجم کمتر و سود بالاتر) روی آوردهاند. کشفیات شیشه در ایران از ۵ تن در ۱۴۰۰ به ۴۱ تن در ۱۴۰۳ رسیده که ۷۱۰ درصد رشد را نشان میدهد (پلیس مبارزه با مواد مخدر ۱۴۰۳).
- تهدید امنیتی: بازگشت ایران به کشت خشخاش، رقابت با شبکههای قاچاق افغان را تشدید میکند. سازمان اطلاعات کشور (۱۴۰۳) هشدار داده که این اقدام میتواند حملات گروههای مسلح به مزارع مجاز را افزایش دهد.
آینده مبهم: هشدارهای فزاینده
پیامدهای عدم تصمیمگیری فوری جدی است:
- تعطیلی خطوط تولید: ۳۲ شرکت داروسازی کوچکتر تا پایان ۱۴۰۴ مواد اولیه دریافت نخواهند کرد (پیشبینی اتحادیه تولیدکنندگان دارو ۱۴۰۳). - بحران در بیمارستانها: مدلسازی انجمن سرطان ایران نشان میدهد کمبود مورفین میتواند درد ۴۰۰،۰۰۰ بیمار سرطانی را در سال آینده کنترلنشده باقی بگذارد.
- رشد بازار سیاه: قیمت آمپول پتیدین در بازار غیررسمی از ۲۰۰،۰۰۰ تومان در ۱۴۰۲ به ۱.۲ میلیون تومان در ۱۴۰۳ رسیده (گزارش پلیس فتای تهران ۱۴۰۳).
این آمارها نه تنها هشدار سلامت عمومی، که نشانهای از شکست ساختاری در اقتصاد سیاسی ایران است؛ نظامی که امنیت دارویی را قربانی راهکارهای کوتاهمدت و غیرپایدار کرده.