ایران؛ درگیر با خشکسالی شدید در بهار ۱۴۰۴/ مواجه ۹۱ درصد جمعیت کشور با کمبود بارندگی
به گزارش نبض بازار، ایران در بهار سال جاری، یکی از سختترین دورههای خشکسالی چند دهه اخیر را تجربه کرد. به گونهای که بیش از ۹۱ درصد جمعیت کشور طی این بازه زمانی، در مناطقی زندگی میکردند که با درجاتی از خشکسالی مواجه بود.
مرکز پژوهشهای مجلس اخیر در گزارشی با عنوان «بررسی و تحلیل شاخصهای کلان بخش آب در ۳ ماهه نخست سال ۱۴۰۴» با اشاره به دادههای بالا، توضیح داده است که نزدیک به نیمی از جمعیت در معرض خشکسالی «بسیار شدید» قرار گرفتند. فلات مرکزی، سواحل جنوبی و شرق کشور بیشترین آسیب را دیدند و استانهایی، چون سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و بوشهر عملا در وضعیت بحرانی قرار داشته و دارند. در مقابل، تنها بخشهایی از نوار شمالی، زاگرس و شرق خوزستان، شرایط نرمال یا ترسالی خفیف را تجربه کردهاند.
کاهش ۲۵ درصدی ذخایر سدها و افت تولید برقابی بر اثر خشکسالی
این گزارش میافزاید، حجم ذخیره سدهای کشور در پایان بهار، به ۲۵.۲ میلیارد مترمکعب رسید که نسبت به سال قبل یکچهارم کاهش داشته است. این افت شدید، زنگ خطر تنش آبی را در بسیاری از استانها به صدا درآورده است. برخی از سدهای مهم از جمله دوستی در خراسان رضوی، امیرکبیر در تهران، مارون و کرخه در خوزستان و سدهای گلستان با کاهش بیش از ۵۰ درصدی ذخیره مواجه شدهاند.
زنجیره سدهای کارون نیز یکچهارم حجم خود را از دست داده که مستقیما بر کشاورزی خوزستان و تولید برقابی کشور اثر گذاشته است. در سدهای اطراف تهران و البرز، افت ۳۰ تا ۵۵ درصدی ثبت شده و احتمال تنش در تامین آب شرب برای کلانشهرها را بالا برده است.
در همین دوره، تولید برقابی کشور تنها ۳۷۴۷ هزار مگاواتساعت بوده که سهمی معادل ۳.۶ درصد از کل تولید برق کشور را دارد. این رقم تقریبا نصف مقدار سال گذشته است و تداوم خشکسالی در تابستان و پاییز میتواند وضعیت را وخیمتر کند.
ناهمزمانی بارشها و فشار بر کشاورزی دیم
بر اساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، شاخص انطباق زمانی بارش در فصل بهار تنها ۵۶ درصد گزارش شده است؛ به بیان دیگر، بارشها در بیش از نیمی از ماههای فصل، از الگوی طبیعی خود عقب ماندهاند. این ناهماهنگی زمانی و کاهش بارش، آسیب مستقیمی بر کشاورزی دیم وارد کرده و در کنار افزایش دما، موجب افت شدید رطوبت خاک و کاهش پوشش گیاهی شده است.
در همین حال، پراکنش مکانی بارشها نیز به شدت ناهمگون بوده است و ضریب تغییرات مکانی از ۰.۷ درصد در میانگین بلندمدت، به ۱.۱۸ در بهار امسال رسیده. بدین معنا که بارندگی در برخی نقاط مانند شمالغرب افزایش خفیفی داشته است، اما مناطق مرکزی و جنوبی تقریبا بدون بارش ماندهاند. این وضعیت تعادل زیستمحیطی و منابع آب زیرزمینی را به هم زده و باعث افزایش برداشت از سفرههای آب و تشدید فرونشست زمین شده است.
بحران منطقهای آب؛ از هیرمند تا فرات
گزارش فصلی مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد خشکسالی تنها محدود به مرزهای ایران نیست؛ به گونهای که در حوضههای مشترک هیرمند و هریرود در افغانستان، خشکسالی شدید تا بسیار شدید حاکم بوده. در حوضههای دجله و فرات در عراق نیز شرایط مشابهی گزارش شده است.
سرچشمههای این رودها در ترکیه با خشکسالی متوسط مواجهاند اما در مناطق مرزی سه کشور عراق، ترکیه و سوریه شدت بحران به حدی است که احتمال تنشهای آبی تازه در بینالنهرین وجود دارد.
در مقابل، حوضه آبریز ارس در ترکیه شرایط نرمال تا ترسالی خفیف دارد. این تفاوت بارش میان حوضههای مرزی، ضرورت توجه جدی به دیپلماسی آب و همکاریهای منطقهای را دوچندان کرده است.
اعتبارات ناچیز و پیشرفت کند در اجرای برنامهها
با وجود بحران گسترده خشکسالی در فصل بهار، تنها ۲.۴ درصد از اعتبارات بخش آب تخصیص یافته که ۲۲.۶ درصد کمتر از میزان مورد انتظار است. از مجموع بیش از ۶۰۸ هزار میلیارد ریال بودجه مصوب، سهم واقعی پرداختشده بسیار اندک بوده و بسیاری از طرحهای این حوزه با کندی پیش میرود.
تدوین سند دیپلماسی آب، از جمله اقدامات موفق در ارزیابی عملکرد برنامه هفتم توسعه بوده است اما اصلاح ساختار شرکتهای زیرمجموعه وزارت نیرو، ایجاد سامانه ملی مرجع دادههای آب و حسابداری آب، پیشرفت قابل توجهی نداشتهاند. کارشناسان معتقدند ضعف در تخصیص منابع و ناهماهنگی نهادی، سرعت اجرای سیاستهای مدیریت آب را کاهش داده و خطر تداوم بحران را بالا برده است.
هشدار کارشناسان در مورد خشکسالی؛ نیاز به هماهنگی فرابخشی و تصمیمگیری فوری
گزارش رسمی مرکز پژوهشها تاکید میکند که خشکسالی بهصورت نامتوازن در کشور بروز کرده و کاهش تبعات آن تنها با «هماهنگی فرابخشی و اولویتبندی مصارف حیاتی آب» ممکن است. در حالی که بیش از ۹۰ درصد جمعیت کشور با درجاتی از خشکسالی روبهرو هستند، سیاستهای بخشی و ناهماهنگی میان دستگاهها، روند مدیریت بحران را کند کرده است.
کارشناسان هشدار میدهند اگر تخصیص منابع، احیای زیرساختهای آبی و کنترل برداشت از منابع زیرزمینی در دستور کار فوری قرار نگیرد، کشور در سال آبی آینده، با تنشهای شدیدتری در بخش کشاورزی، شرب و تولید برق روبهرو میشود.
مطالعه گزارش آمارهای نگرانکننده از کاهش بارندگی در آغاز سال آبی جدید پیشنهاد میشود.