چرا افغانستان نفت ایران را نمیخواهد؟
به گزارش نبض بازار، روابط تجاری ایران و افغانستان، بهویژه در حوزه انرژی، همواره تحت تأثیر ترکیبی از عوامل ژئوپلیتیک، کیفیت محصول، زیرساختهای حملونقل و سازوکارهای مالی بوده است. ایران در سالهای اخیر، با وجود تحریمهای بینالمللی، همچنان از تأمینکنندگان سوخت افغانستان باقی مانده است. بر اساس دادههای Worldometers و گزارشهای وزارت مالیه افغانستان، این کشور روزانه حدود ۳۵ هزار بشکه نفت مصرف میکند و تقریبا تمام این نیاز از طریق واردات تأمین میشود. ایران، ترکمنستان و ازبکستان سه صادرکننده اصلی فرآوردههای نفتی به افغانستان هستند، اما سهم ایران با وجود نزدیکی جغرافیایی و هزینه حملونقل پایین، همواره با نوسان و محدودیت روبهرو بوده است.
در ۲۰۲۲، ارزش صادرات فرآوردههای نفتی ایران به افغانستان حدود ۵۵۶ میلیون دلار برآورد شد که معادل بیش از یکسوم کل صادرات ایران به این کشور است. با این حال، گزارشهای میدانی و اظهارات فعالان بازار نشان میدهد بخشی از محمولههای نفتی ایران یا به دلیل کیفیت پایینتر نسبت به استانداردهای مورد انتظار، یا به علت مشکلات لجستیکی و مالی، از سوی خریداران افغان رد یا با تخفیف سنگین معامله میشود.
کیفیت و استاندارد؛ نخستین گره تجارت نفتی
از مهمترین انتقادات تجار و مصرفکنندگان افغان، مربوط به کیفیت بنزین و گازوئیل صادراتی ایران است. منابع صنعتی در گفتوگو با Reuters اشاره کردهاند بخشی از سوخت ایران، بهویژه گازوئیل، دارای میزان گوگرد بالاتر از استانداردهای ترجیحی بازار افغانستان است. این موضوع بهویژه در زمستان، که موتورهای دیزلی در دمای پایین حساستر به کیفیت سوخت هستند، اهمیت بیشتری دارد.
افغانستان به دلیل واردات متنوع از ترکمنستان و ازبکستان، به سوختی با شاخص اکتان بالاتر و گوگرد کمتر دسترسی دارد. ترکمنستان، بهعنوان رقیب اصلی ایران در این بازار، بنزین و گازوئیل با کیفیت پالایشگاهی بالاتر و قیمت رقابتی عرضه میکند. این تفاوت کیفیت، بهویژه برای مصرفکنندگان شهری و ناوگان حملونقل بینشهری افغانستان، عاملی در انتخاب منبع تأمین است.
زیرساختهای محدود و هزینههای پنهان
مسئله دوم، به زیرساختهای حملونقل و ذخیرهسازی سوخت در افغانستان بازمیگردد. افغانستان تنها شش پالایشگاه کوچک با ظرفیت مجموع ۳۲٬۵۰۰ بشکه در روز دارد که عمدتا با خوراک وارداتی کار میکنند. این ظرفیت محدود باعث میشود بخش عمده فرآوردهها بهصورت آماده مصرف وارد شود. در این شرایط، هرگونه تأخیر در حملونقل یا افزایش هزینه لجستیک، مستقیماً بر قیمت نهایی در بازار اثر میگذارد.
ایران به دلیل تحریمها و محدودیتهای بانکی، ناچار است بخش زیادی از صادرات سوخت به افغانستان را از طریق کامیون و مسیرهای زمینی انجام دهد. این روش، علاوه بر هزینه بالاتر، در معرض ریسکهای امنیتی و فساد اداری در گذرگاههای مرزی قرار دارد. گزارش WANA News نشان میدهد حتی پس از کاهش تعرفههای واردات سوخت ایران توسط طالبان تا ۷۰ درصد، مشکلات امنیتی و مالی همچنان مانع از افزایش پایدار صادرات شده است.
اقتصاد سیاسی و سایه تحریمها
تحریمهای ایالات متحده علیه ایران، نه تنها دسترسی تهران به بازارهای جهانی را محدود کرده، بر روابط تجاری با همسایگان نیز اثر گذاشته. دولت پیشین افغانستان در دوره اشرف غنی، بنا بر گزارش Reuters، تمایل داشت وابستگی به سوخت ایران را کاهش دهد تا از فشارهای سیاسی واشنگتن دور بماند. این سیاست، زمینه را برای ورود بیشتر ترکمنستان و ازبکستان به بازار افغانستان فراهم کرد.
با روی کار آمدن طالبان، محدودیتهای سیاسی در ظاهر کاهش یافت، اما ساختار بانکی افغانستان همچنان با محدودیتهای جدی مواجه است. بسیاری معاملات سوخت با ایران بهصورت نقدی یا از طریق صرافیها انجام میشود، که هزینه مبادله را بالا میبرد و شفافیت تجاری را کاهش میدهد. این وضعیت، بهویژه برای شرکتهای بزرگ و رسمی افغان، جذابیت همکاری با ایران را کم میکند.
بازار مصرف افغانستان؛ ظرفیتها و محدودیتها
افغانستان با جمعیتی بیش از ۴۰ میلیون نفر و رشد سریع شهرنشینی، بازاری رو به گسترش برای فرآوردههای نفتی است. مصرف روزانه ۳۵ هزار بشکه نفت خام معادل ۱.۳۵ میلیون لیتر بنزین و گازوئیل در روز است. بخش عمده این مصرف در حوزه حملونقل جادهای، تولید برق با ژنراتورهای دیزلی و گرمایش خانگی متمرکز است.
با این حال، بازار افغانستان حساس به قیمت و کیفیت است. در شرایطی که سوخت ترکمنستان و ازبکستان با کیفیت بالاتر و قیمت رقابتی عرضه میشود، ایران برای حفظ سهم بازار ناچار به تخفیفهای سنگین یا فروش اعتباری است. این سیاست، اگرچه در کوتاهمدت صادرات را حفظ میکند، در بلندمدت سودآوری و پایداری تجارت را تهدید میکند.
در بازار سوخت افغانستان، فرآوردههای نفتی ترکمنستان بهطور معمول از نظر کیفیت در جایگاه بالاتری نسبت به ایران و ازبکستان قرار میگیرند؛ بنزین ترکمنستان با اکتان بالاتر و گازوئیل با گوگرد کمتر عرضه میشود و همین آن را برای ناوگان حملونقل و مصرفکنندگان شهری جذابتر کرده است. سوخت ازبکستان نیز از نظر کیفیت در سطح متوسط رو به بالا ارزیابی میشود، هرچند حجم صادرات آن به افغانستان کمتر از ترکمنستان است. در مقابل، بخشی از سوخت ایران—بهویژه گازوئیل—به دلیل میزان گوگرد بالاتر و نوسان کیفیت، با محدودیتهای وارداتی و حتی ممنوعیت ۸۰-اُکتان در برخی دورهها مواجه شده است. از نظر قیمت، دادههای TOLOnews و Logistics Cluster نشان میدهد در تابستان ۲۰۲۴، قیمت هر لیتر بنزین در افغانستان حدود ۶۵ افغانی (۰٫۷۳ دلار) و گازوئیل ۶۳ افغانی (۰٫۷۱ دلار) بوده که سوخت ایران معمولا با تخفیف ۵ تا ۱۰ درصدی نسبت به ترکمنستان و ازبکستان عرضه میشود تا ضعف نسبی کیفیت را جبران کند.
روایت یک فرصت از دسترفته
در ۲۰۲۰، ایران بیش از یک میلیون تن سوخت به افغانستان صادر کرد که معادل بیش از ۲۰ هزار بشکه در روز. این رقم، با توجه به نزدیکی جغرافیایی و نیاز کامل افغانستان به واردات، میتوانست نقطه شروعی برای تسلط ایران بر بازار انرژی این کشور باشد. اما ترکیب عواملی، چون کیفیت پایینتر، مشکلات بانکی، رقابت منطقهای و بیثباتی سیاسی، باعث شد این فرصت، کامل محقق نشود.
حتی پس از خروج نیروهای آمریکایی و کاهش فشارهای سیاسی، ایران نتوانست سهم خود را بهطور پایدار افزایش دهد. این در حالی است که طالبان برای تأمین سوخت ارزان و پایدار، تعرفه واردات از ایران را کاهش داد و مسیرهای مرزی را باز نگه داشت.
داستان نفت ایران در افغانستان، داستان بازاری است که از نظر جغرافیایی و اقتصادی، بهطور طبیعی باید در اختیار تهران باشد، اما در عمل، سهم ایران همواره شکننده و وابسته به شرایط سیاسی و امنیتی بوده است. کیفیت محصول، زیرساختهای ناکافی، تحریمها و رقابت منطقهای، چهار ضلع اصلی این معادلهاند. افغانستان، با وجود ظرفیت مصرف بالا و نبود تولید داخلی، به دلیل همین عوامل، بخشی از فرآوردههای نفتی ایران را نمیپذیرد یا بهسختی جذب میکند.