چرا دریاچه ارومیه خشک شده، اما وان ترکیه زنده است؟
به گزارش نبض بازار، این موضوع همزمان سوال دیگری را در افکار عمومی ایرانیها ایجاد کرده است: چرا دریاچه ارومیه خشک شده، اما در فاصله کمی از آن در ترکیه دریاچه وان زنده مانده است؟
هر چند که هر دو در اقلیم نسبتا مشابهی قرار گرفتهاند و با چالشهای طبیعی مشابهی دست و پنجه نرم میکنند، اما با این حال پاسخ دقیق به چنین دغدغهای پیش از هر چیزی نیاز به بررسی شرایط این دو دریاچه دارد. از جمله وضعیت فعلی آنها، چالشهای و تهدیدهایشان، ویژگیهای طبیعی و اقلیمی و همینطور اقدامات انسانی.
مسئولان ایرانی در مورد وضعیت دریاچه ارومیه چه میگویند؟
پس از مطرح شدن خبر خشک شدن دریاچهای که زمانی دومین دریاچه آب شور خاورمیانه محسوب میشد، حجت جباری، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی خشک شدن آن را تایید کرد و با اعلام اینکه وضعیت دریاچه بحرانی است و به سختی میتوان گفت آبی در آن وجود دارد، هشدار داد: احتمال خشک شدن کامل آن تا پایان تابستان وجود دارد.
او همچنین گفت: ما عملاً دریاچه ارومیه را به یک دریاچه فصلی تبدیل کردهایم. اگر مدیریت منابع آب همچنان به همین منوال ادامه داشته باشد، دریاچه فقط در فصلهای پربارش تا حدودی آبگیری خواهد شد و در تابستان، تبخیر شدید آغاز میشود و آب رودخانهها دیگر به دریاچه نمیرسد.
تغییرات اقلیمی زودتر و شدیدتر گریبان ارومیه را گرفت
هر دو دریاچه در دهههای اخیر به طور قابل توجهی تحت تاثیر تغییرات اقلیمی قرار گرفتهاند، اما از نظر طبیعی تفاوتهایی میان این دو است که باعث شده پتانسیل آنها در برابر این تغییرات متفاوت باشد.
دریاچه ارومیه در حالی که بیش از ۵ هزار کیلومترمربع مساحت دارد، عمق آن به طور میانگین حدود ۶ متر است، اما دریاچه وان با مساحت ۳۷۵۰ کیلومتر مربعی حدود ۱۷۰ متر عمق دارد؛ بنابراین مساحت بالا و عمق کم دریاچه ارومیه باعث میشود سرعت تبخیر آب در آن بیشتر شود، اما دریاچه وان ترکیه به دلیل معکوس بودن این دو متغیر پایداری بیشتری دارد.
از طرف دیگر میزان ورودیهای طبیعی آب دریاچه ارومیه بسیار بیشتر از دریاچه وان است. در حالی که وان از رودخانههای کوچک فصلی، بارندگی، آب شدن برف کوهستانها و چشمههای زیرزمینی تغذیه میکند، دریاچه ارومیه محل ورود آب بیش از ۱۰ رودخانه دائمی و فصلی همچون زرینه رود، سیمینه رود، گدار و... است. در کنار آن بارندگی و روانابهای سطحی هم بخش دیگری از آب ورودی این دریاچه را تشکیل میدهند. این مورد در شرایط طبیعی یکی از برتریهای دریاچه ارومیه نسبت به وان است.
با این حال بحران زودتر گریبان بزرگترین دریاچه آب شور ایران را گرفت. افت تراز آب دریاچه ارومیه پس از سال ۱۹۹۵ آغاز شد و به مرور شدت گرفت. کاهش بارندگی، افزایش دما و به دنبال آن افزایش تبخیر آب از اصلیترین عوامل اقلیمی تاثیرگذار بر وضعیت دریاچه ارومیه هستند.
حدود دو سال قبل عیسی کلانتری، رییس پیشین ستاد احیای دریاچه ارومیه و رئیس اسبق سازمان محیط زیست اعلام کرده بود: متوسط بارش در دریاچه سالانه حدود ۳۳۰ میلیمتر و میزان تبخیر حدود ۷۲۰ میلیمتر است.
در سال آبی اخیر ایران هم، بارش سالانه در حوضه دریاچه ارومیه نسبت به سال قبل از آن، از ۲۲۱.۵ میلیمتر به ۱۷۷.۲ میلیمتر رسید. در حالی که درصد تبخیر بیش از ظرفیت ورودی آب است.
حالا وضعیت اقلیمی به گونهای است که باعث شده حجم آب دریاچه ارومیه که سال ۱۹۹۵ حدود ۳۲ میلیارد مترمکعب بود، به تنها نیم میلیارد متر مکعب برسید. عددی که به گفته لاهیجانزاده، معاون سازمان حفاظت محیط زیست تراز آب این دریاچه را به «سطح غیرقابل اعلام» رسانده است. این اصطلاح به معنی این است که عملا آبی وجود ندارد و برابر خشکی کامل محسوب میشود.
همه چیز تغییرات اقلیمی نیست
با وجود متغیرهای اقلیمی، اما روند رویدادهایی که در سالهای اخیر اتفاق افتاده نیز بر وضعیت دریاچه ارومیه تاثیرگذار بوده است. مواردی که میتوان آنها را در دسته عوامل انسانی قرار داد.
از جمله آنها، مصرف آب در بخش کشاورزی و وجود چاههای متعدد مجاز و غیرمجاز در مسیر آب دریاچه ارومیه است که در اظهارات مسولان عددهای مختلفی از جمله وجود ۹۰ هزار حلقه چاه مطرح شده است. هر چند که در طول روند احیای دریاچه ارومیه برخی از آنها به خصوص چاههای غیرمجاز مسدود شدند، اما همچنان مانعی بر سر ورود آب به دریاچه هستند.
احداث دهها سد در بالادست دریاچه ارومیه از موارد دیگری است که نقش مستقیمی بر حجم آب ورودی دارد. برآوردهای مختلفی وجود دارد و عددهای متفاوتی در این رابطه مطرح میشود، اما به نظر میرسد که اکنون حدود ۲۰ سد آبگیری شده وجود دارد. اقداماتی برای هدایت برخی از ظرفیت این مخازن به دریاچه ارومیه انجام شده که یکی از آنها طرح آبرسانی از طریق سد کانیسیب، بند بادین آباد و تونل و کانالی با طول مجموعا ۴۷ کیلومتر است. با این حال، اما در این روند هم موانعی مشاهده میشود. به عنوان مثال در یکی از آخرین اظهارات در خرداد امسال جباری مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجانغربی از اختصاص تنها ۲ درصد از حقابه دریاچه ارومیه خبر داده بود.
وان ترکیه در چه وضعیتی است؟
در فاصله ۱۵۰ کیلومتری و در همسایگی ایران، بزرگترین دریاچه ترکیه هم از شرایط اقلیمی بیتاثیر نمانده است. دریاچه وان از سال ۲۰۱۰ با چالش تبخیر بیشتر آب نسبت به بارندگیهای سالانه مواجه شده است. بر اساس دادههای اقلیمی سال ۲۰۲۱، میزان بارندگی دریافتی در حوزه دریاچه وان در مقایسه با سال قبل از آن ۱۲ درصد و در مقایسه با میانگین بلند مدت ۳۳ درصد کاهش یافته است. تاثیر اقلیمی که باعث عقبرفتن آب، تهدید زیستگاه جانوری و همینطور کسب و کار کشاورزی در منطقه شد. گسترش این تاثیرات، هشدارهای کارشناسان و فعالان محیط زیستی را به همراه داشته است.
علاوه بر عوامل طبیعی، عوامل انسانی هم مشابه آنچه در ایران رخ داد بر سرنوشت دریاچه وان هم تاثیرگذار بودند. عواملی مانند کشت و زراعت محصولات آببر به روش دیم، وجود سد و نیروگاههای برقآبی در مسیر نهرهای ورودی وان و حتی دپوی زباله در حوالی ساحل دریاچه در نزدیکی رود بوتان که منجر به ورود شیرابه به حوضه دریاچه میشد. همچنین با کاهش سطح آب، ساختوسازها و توسعه نامناسب مسکونی در حریم دریاچه به عوامل تهدید کننده افزوده شد.
بزرگترین تهدیدات دریاچه وان چیست؟
در این میان، اما مهمترین تهدید برای دریاچه وان نه کاهش محسوس آب در مقیاس آنچه در ارومیه رخ داده، بلکه تغییرات در کیفیت آب و تهدید زیستگاه جانوری آن بود. اتفاقی که بیشتر متاثر از ورود فاضلاب مناطق شهری اطراف به دریاچه بود که به صورت کامل تصفیه نمیشدند و روند افزایش رسوبات کف آب را تسریع کرده بودند.
طرح جامع و اجرای اقدامات حفاظیتی از سال ۲۰۲۱
با شناسایی تهدیدات انسانی در کنار تغییرات اقلیمی در حوضه دریاچه وان ترکیه، از سال ۲۰۲۱ اقدامات حفاظتی برای تثبیت و بهبود شرایط این حوضه آبی با اجرای طرح عمل حفاظت حوضه دریاچه وان (Van Gölü Havzası Koruma Eylem Planı) به صورت جدی آغاز شد.
این طرح توسط وزارت محیط زیست ترکیه تدوین و زیر نظر امینه اردوغان اجرایی شد. طرحی در شیوه تدوین مشابه همان طرح احیای دریاچه ارومیه، اما در عمل با نتیجههای متفاوت! این طرح دارای ۱۳ محور عملیاتی مختلف است که از جمله مهمترین آنها مدیریت فاضلاب، مدیریت پسماند جامد و همینطور پاکسازی بستر دریاچه بود. ترکیهایها هنگام اجرای طرح مدعی شدند که هدفشان نه تنها بهبود وضعیت دریاچه وان بلکه تبدیل شدن چنین طرحی به الگویی برای احیای دریاچههای در معرض خطر بود.
طرح چگونه اجرا شد و چه نتایجی داشت؟
در اولین اقدام، زیرساخت تصفیه خانه فاضلاب وان بهبود پیدا کرد تا اصلیترین معضل حوضه دریاچه برطرف شود. با اجرایی شدن این طرح در حالی که پیش از آن فقط ۲۵ درصد از پسابها پس از تصفیه وارد دریاچه میشدند؛ میزان تصفیه پسابها به صد در صد رسید. اکنون تصفیه خانه وان روزانه حدود ۱۷۰ هزار متر مکعب فاضلاب را تصفیه میکند و از ورود حجم عظیمی از رسوبات و لجن به دریاچه جلوگیری میشود.
در اقدام بعدی عملیات پاکسازی رسوبات پیشین در حوضه دریاچه و لایروبی کف آن انجام شد. این برنامه با هدف پاکسازی ۲.۷ میلیون متر مکعب از بستر دریاچه آغاز شد و بر اساس اعلام شهرداری وان تا ماه مارس امسال یک میلیون ۹۵۵ هزار مترمکعب گل و لای کف دریاچه پاکسازی شد و اجرای آن تا پاکسازی کامل ادامه دارد.
همچنین با ثبت دریاچه وان به عنوان «منطقه حفاظت شده طبیعی، پایدار و کنترل شده» مهمترین قدم برای مهار ساخت و سازهای بدون ضابطه در نوار ساحلی برداشته شد. با این اقدام محدودیتهایی برای ساخت و ساز و تغییر کاربری در نظر گرفته شد و حالا هر گونه ساخت و ساز تنها با تصویب کمیسون منطقهای وزارت محیط زیست قابل اجرا است.
اجرای برنامههای آموزشی «پسماند صفر» و «آب بدون پسماند» و آموزش بیش از ۱۰ هزار دانشآموز و معلم در زمینه تفکیک و بازیافت زباله، اعمال محدودیتها و جرایم سنگین برای صید غیر قانونی در راستای حفاظت از تنوع زیستی دریاچه و بهبود زیستگاه جانوری آن، از جمله دیگر اقداماتی بود که در سایه طرح طرح عمل حفاظت حوضه دریاچه وان صورت گرفت.
اکنون پس از گذشت حدود ۴ سال از اجرا شدن این طرح میتوان گفت که تاثیرات مثبت و محسوسی بر روند کنترل چالشها و عوامل تهدید کننده دریاچه وان داشته است. هر چند برخی از کارشناسان و فعالان محیط زیست معتقدند در بخش ورودیهای آب به دریاچه و بازبینی سدها و نیروگاههای در مسیر، باید توجه بیشتری صورت بگیرد.
با وجود همه این موارد تجربه ترکیه در رسیدگی به وضعیت دریاچه وان نشان میدهد هر چند که مدیریت کامل تغییرات اقلیمی امکانپذیر نیست و همچنان نگرانیهای بلند مدت در زمینه تبخیر بیش از ورودی آب وجود دارد، اما میتوان با نگاه جامع و اجرای صحیح بخشهای قابل توجهی از عوامل انسانی را مدیریت کرد و به دنبال آن از میزان تاثیرات اقلیمی که در این سطح رسیدگی به آنها خارج از دسترس به نظر میرسد؛ کاست.