چرا ایرانیان در شب آخرین چهارشنبه سال آتش روشن می‌کنند؟
به گزارش نبض بازار جشن چهارشنبه‌سوری یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی است که با آتش‌افروزی در آخرین سه‌شنبه‌شب سال برگزار می‌شود. ابراهیم پورداود، اسطوره‌شناس برجسته، در کتاب «چهارشنبه‌سوری» این آیین را مورد بررسی قرار داده و معتقد است که ریشه‌های آن به سنت‌های باستانی ایرانیان بازمی‌گردد. به گفته او، ایرانیان از دیرباز پیش از آغاز سال نو، با برافروختن آتش به استقبال نوروز می‌رفتند.
ریشه‌های کهن جشن چهارشنبه‌سوری
در اوستا آمده است که فرورهای نیاکان، ده شبانه‌روز پیش از نوروز از آسمان به زمین فرود می‌آیند تا از احوال بازماندگان خود باخبر شوند. این ده روز شامل پنج روز آخر سال و پنج روزی است که برای تنظیم تقویم خورشیدی به سال افزوده می‌شد. این ایام را با نام‌هایی مانند پنجه، پنجه دزدیده، پنجوه، بهیزک، اندرگاه و روزهای گاهان می‌شناختند. در این ایام، آتش‌افروزی برای استقبال از سال نو انجام می‌شد.
بااین‌حال، اینکه این آتش‌افروزی در شب آخرین چهارشنبه سال انجام می‌شود، امری متأخر و مربوط به دوران پس از اسلام است. در ایران باستان، تقویم به‌گونه‌ای بود که هفته و روزهای شنبه و آدینه وجود نداشت. هر روز ماه نامی خاص داشت، مانند هرمزروز، بهمن‌روز و اردیبهشت‌روز. اما در فرهنگ عربی، روز چهارشنبه را روزی نحس و نامبارک می‌دانستند. جاحظ در کتاب المحاسن و الاضداد آورده است که:
«والاربعاء یوم ضنک و نحس»
منوچهری نیز در شعری به همین موضوع اشاره دارد:
چهارشنبه که روز بلاست باده بخور
به ساتکین می خور تا به عافیت گذرد
ازاین‌رو، ایرانیان برای دفع نحوست روز چهارشنبه و دور نگه‌داشتن بدی‌ها در سال نو، جشن آتش‌افروزی خود را به آخرین شب سه‌شنبه سال منتقل کردند.
قدیمی‌ترین منابع درباره چهارشنبه‌سوری
کهن‌ترین سندی که به جشن سوری اشاره کرده، کتاب «تاریخ بخارا» اثر ابوجعفر نرشخی (۲۴۸-۲۶۸ ه.ق) است. این کتاب در سال ۵۷۲ هجری توسط ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی از عربی به فارسی ترجمه شد. در این کتاب آمده است که:
«چون امیر سدید منصور بن نوح در سال ۳۵۰ هجری در جوی مولیان به سلطنت رسید، دستور داد سرای‌های ویران‌شده را بازسازی کنند. هنوز سال به پایان نرسیده بود که در شب سوری، مطابق عادت قدیم، آتشی بزرگ افروختند. اما پاره‌ای از آتش به سقف افتاد و سرای دوباره سوخت.»
این روایت دو نکته مهم را روشن می‌سازد:
- آتش‌افروزی در شب سوری یک سنت دیرینه بوده است.
- این جشن بدون اشاره به چهارشنبه برگزار می‌شده است.
بنابراین، برگزاری این جشن در شب سه‌شنبه ریشه‌ای کهن دارد و تنها به دلیل تغییرات تقویمی پس از اسلام با روز چهارشنبه گره خورده است.
مفهوم واژه «سوری»
واژه «سوری» که در این جشن به‌کار می‌رود، معانی گوناگونی دارد. در اوستا واژه «سوئیریه» (Suirya) به چاشت و مهمانی بزرگ اشاره دارد. در زبان پهلوی و فارسی نیز این واژه به‌معنای جشن و مهمانی گرفته شده است. ناصرخسرو در شعر خود این مفهوم را چنین بیان می‌کند:
در سور جهان شدم ولیکن
بس لاغر بازگشتم از سور
واژه «سورنای» نیز که نام سازی بادی است، در همین معنا به‌کار می‌رود و در مراسم‌های شادی و جشن‌ها نواخته می‌شده است.
دگرگونی‌های آیین چهارشنبه‌سوری
یکی از آیین‌های اصلی چهارشنبه‌سوری، پریدن از روی آتش و خواندن جمله معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» است. این رسم در گذر زمان دستخوش تغییر شده است. در ایران باستان، آتش نمادی از فروغ ایزدی بود و ایرانیان با دیده احترام به آن می‌نگریستند. اما در دوران‌های بعدی، این آیین با باورهای تازه‌ای ترکیب شد.
در جشن سده، برخی گروه‌ها رسم داشتند چارپایان و پرندگان را به قیر و نفت آغشته و سپس آتش بزنند. این سنت‌ها در دوره‌های بعدی شکل گرفتند و ارتباطی با باورهای اصیل زرتشتی نداشتند. از همین رو، می‌توان گفت که بسیاری از آیین‌های کنونی چهارشنبه‌سوری، مانند پریدن از آتش و خواندن ذکرهای خاص، ریشه در سنت‌های پس از اسلام دارند.
جمع‌بندی
چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های کهن ایرانی است که ریشه در آیین‌های پیش از نوروز دارد. ایرانیان باستان با برافروختن آتش در پایان سال، به استقبال سال نو می‌رفتند. این سنت در گذر زمان تغییر کرد و با ورود باورهای عربی درباره نحوست چهارشنبه، به آخرین سه‌شنبه‌شب سال منتقل شد.
منابع تاریخی مانند تاریخ بخارا نشان می‌دهند که این جشن پیش از اسلام نیز برگزار می‌شده است و ارتباطی با روز چهارشنبه نداشته است. همچنین، برخی از آیین‌های امروزی مانند پریدن از روی آتش و خواندن وردهای خاص، در دوره‌های بعدی شکل گرفته‌اند و لزوماً ریشه در باورهای کهن ایرانی ندارند.
چهارشنبه‌سوری امروزه همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جشن‌های ملی ایران برگزار می‌شود و نشانی از پایداری سنت‌های ایرانی در طول تاریخ است.
منبع ایسنا
