هفتاد سال «کنترل جمعیت» در ایران/ سیاست پهلوی درباره کم کردن موالید چگونه بود؟

به گزارش نبض بازار  در اردیبهشت ماه سال 1393؛ مقام معظم رهبری، با توجه به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی، فرصت پویندگی و بالندگی نیروی جوان کشور در اعتلا و پیشرفت نظام اسلامی، ضرورت حفظ ساختار جوان جمعیت کشور و پیشگیری از کاهش نرخ فرزندآوری، «سیاست­های کلی جمعیت» را ابلاغ نمودند. علاوه بر این، ایشان در 14 سخنرانی عمومی بر تحقق این سیاست‌ها و افزایش فرزندآوری تأکید داشته‌­اند.

به همین مناسبت، شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ابلاغ «سیاست کلی جمعیت »را به عنوان روز ملی جمعیت به تصویب رساند. اما متاسفانه کماکان شاهد سیر نزولی جمعیت در کشور هستیم. طبق آخرین آمار از سازمان ثبت احوال میزان موالید سال 1395 نسبت به سال 1394، 7/2 درصد کاهش، سال 1396 نسبت به سال 1395، 6/2 درصد کاهش و سال 1397 نسبت به سال 1396، 16/8 در صد کاهش و سال 1398 نسبت به سال 1397 متأسفانه 74/11 در صد کاهش داشته است.

فاجعه کاهش جمعیت جوان

برنامه های تنظیم خانواده در ایران را می توان در سه دوره اصلی مورد بررسی قرار داد:

الف- قبل از انقلاب اسلامی

قبل از انقلاب اسلامی ایران و از حدود سال 1320 رژیم پهلوی به بهانه کاهش مرگ ومیر کودکان ، بهداشت کودکان و سلامت مادر و کودک اقداماتی را در راستای کنترل جمیعت انجام داد.

 پس از سرشماری سال  1345وروشن شدن حدود موالید و رشد آن ، سیاست های کنترل جمعیت به طور رسمی به عنوان یکی از برنامه های مهم در برنامه های عمرانی چهارم و پنجم رژیم گذشته منظور شد. علاوه برعدم گستردگی برنامه های تنظیم خانواده  به دلایل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در آن زمان ، در فاصله سال های 1345 تا 1350 رشد جمعیت از 1/3 به 7/2 کاهش یافت، اما برخی از صاحب‌نظران معتقدند که به طور کلی رژیم گذشته در اجرای برنامه های تنظیم خانواده موفق نبوده است.

اقدامات  این دوره را با عناوین اهداف،اقدامات و مسئولین و مدیران و کارشناسان به این شرح است:

1- زمان رضا خان سال 1320

اقدامات جمعیتی: 1- ورود لوازم و خدمات ضدبارداری توسط سربازان متفقین با همکاری بنیاد (راه)

2-تأسیس انجمن بهداشت خانواده

3- با حمایت «سازمان همکاری بین‌المللی» در برنامه «اصل چهار» که بخشی از برنامه‌های آموزش روش‌های جلوگیری بود، فعالیت‌های کنترل جمعیت آغاز شد.

مسئولین، مدیران و کارشناسان: هاجر تربیت رئیس  کانون بانوان ایران  که تحت نظر شمس پهلوی برای اجرای کشف حجاب و گسترش فرهنگ غرب تشکیل شده بود،در سال 1320 و زمانی که جمعیت ایران فقط حدود 11 میلیون نفر بود، فعالیت‌های کنترل جمعیت را از طریق تهیه و ارائه گزارشی اسفبار از مرگ و میر مادران و کودکان آغاز کرد.

2- زمان محمدرضا پهلوی از سال 1330 تا 1356

اقدامات جمعیتی:

1- ایجاد سازمان بهداشت بین‌المللی در سال 1330 برای تشریح روش‌های پیشگیری از بارداری

2- ورود برنامه‌ کنترل جمعیت در برنامه‌ سوم توسعه

3- با تأسیس اداره بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداری قرص و IUD وارد ایران شد.

4- در سال 1337 انجمن‌ راهنمای بهداشت خانواده برای ارائه خدمات تنظیم خانواده ایجاد شد.

5- ایجاد مشوقین روستایی (مشابه رابطین) با آموزش زنان روستایی برای کنترل جمعیت

6- برنامه‌ریزی آموزش‌، تحقیقات، ارزشیابی، هماهنگی، نظارت در اجرای برنامه‌های تنظیم جمعیت با زیرپوشش گرفتن 500 هزار زن در 5 سال

7- برنامه عمرانی چهارم (51-1347) با هدف رسیدن به رشد (1%) جمعیت طی 20 سال

8- تأمین دارو و وسایل جلوگیری از بارداری  پوشش 000/090/1 زن در سن باروری

9- آموزش در دبیرستان‌ها و مدارس عالی در موضوع کنترل جمعیت

10- تأسیس 4 مرکز جمعیت شناسی

11- تأسیس مراکز شبانه‌روزی سپاهیان خدمات اجتماعی زنان

12- تأسیس مرکز اسناد جمعیت و تنظیم خانواده

13- اجرای 125 طرح تحقیقات جمعیتی

14- اعزام 340 نفر به خارج از کشور برای کسب آموزش، تجربه و مهارت لازم در کنترل جمعیت

15- آموزش 251/239 نفر کادر پزشکی و پرستاری

16- اجرای 75 پروژه برای کنترل جمعیت

17- در سال 1345 با دومین سرشماری بر توجه بیشتر به کنترل جمعیت و فعالیت بیشتر وزارت بهداری تأکید شد.

18- در سال 1346 معاونت جمعیت و تنظیم خانواده در بهداری ایجاد شد و فعالیت‌های کنترلی افزایش یافت.

19- ایجاد مراکز خدمات اجتماعی زنان در بهداری (1347)

20- از سال 1347 سپاه بهداشت و دانش برای تسهیل انتقال پیام‌های تنظیم خانواده به روستاها رفتند.

21- ایجاد قانون عقیم‌سازی در سال(1350) و زمینه‌سازی قانونی کردن سقط در سال 1351

22-در سال 1351 تجدیدنظر در قوانین سقط جنین درخواست شد تا آن زمان طبق ماده 84 قانون جزای زنان برای سقط (3-1) سال حبس تأدیبی داشتند و پیگیری انجمن تنظیم خانواده منجر به تغییر قانون و آزادی مشروط سقط جنین شد.

23- در سال 1355 قانون جدیدی برای عقیم‌سازی با عنوان ماده 5 قانون جزا به تصویب رسید که اعمال جراحی برای پیشگیری با شرایط زیر مجاز است:

1- رضایت همسر

2- دارا بودن دو فرزند

تبصره 1: برای سن بالای 25 سال شرط داشتن فرزند ضروری نیست.

تبصره 2: برای زنان مجرد سن آنها نباید کمتر از 20 سال باشد.

24- پیشگیری از تولد 000/300/1 کودک در مدت 5 سال

25- آموزش 051/512 گروه اختصاصی و 13404 نفر کادر پزشکی

26- برنامه ششم با هدف جلوگیری از 000/000/2 کودک ناخواسته با بودجه 000/000/000/19 ریال

27- تصویب اعلامیه «تنظیم خانواده» به عنوان حقوق اصلی افراد در کنفرانس حقوق بشر سازمان ملل در تهران و احتساب متن آن در شمار اسناد بین‌المللی  IPPFدر سال 1975[1]

سال‌های59-56

اقدامات جمیعتی: کاهش شدید فعالیت‌ها یا تعطیلی آنها از طرف سازمان‌های بین‌المللی و بهداری به دلیل تقابل مردم انقلابی و انحلال فعالیت‌ها معاونت بهداشت و تنظیم خانواده در وزارت بهداری. برنامه‌های آموزشی برای مردم و تربیت کادر بهورز تعطیل شد.

مسئولین، مدیران و کارشناسان: بعد از انقلاب کلیه مراکز و کلینیک‌های فعال در این زمینه (کنترل جمعیت) به سازمان بهزیستی واگذار شد. کلیه فعالیت‌های سازمان ملل به دلیل آغاز انقلاب تعطیل شد.

ب- آغاز انقلاب تا پایان سال 1366

در دوره دوم یعنی در دهه اول انقلاب اسلامی (سال های 1366-1357) رشد جمعیت ایران افزایش یافت و به9/3 درصد رسید؛ دلایل اصلی رشد در این دوره را می توان به عوامل زیادی نسبت داد، از جمله تعطیلی کلیه فعالیت‌های سازمان ­های بین المللی در اوایل انقلاب در کشور، که مشوق زیادی برای کنترل جمیعت  بودند ،تشویق و حمایت مالی دولت از زوج­های جوان ،کاهش میزان مرگ و میر، به خصوص کاهش میزان مرگ و میر نوزادان در مناطق روستایی به علت راه اندازی شبکه های بهداشتی و درمانی کشور، توسعه راه ها، گسترش برق رسانی، توسعه وسایل ارتباط جمعی، توزیع مناسب منابع غذایی و افزایش سواد به ویژه در مناطق روستایی. مهم تر اینکه مردم انقلابی با پیام­های  کنترل جمعیت به دلیل اینکه برنامه­های کنترل جمعیت قبل از انقلاب را تداعی می­کرد مقابله می­کردتد.

ج- از آغاز سال 1367 تاکنون

دردوره سوم که از سال 1367 تاکنون را شامل می شود، اقدامات وزارت بهداشت  در این زمینه نتیجه داد  و با جلب نظر و توجیه علما ، شرایط پذیرش برنامه­های تنظیم خانواده را ایجاد کرد، گسترش شبکه های بهداشتی که تحت عنوان «سیاست های غیر مستقیم» یا «سیاست های ضمنی» از آن نام برده می شود، را نیز می­توان از عوامل اصلی اقدامات بسترساز برای اجرای رسمی برنامه های تنظیم خانواده از سال 1367 دانست.

موضوع کاهش جمعیت و سطح باروری و رشد جمعیت و در نهایت کاهش تعداد و حجم جمعیت برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی در برنامه اول توسعه کشور به صراحت هدفگذاری شد.بر اساس این برنامه کاهش نرخ باروری کل از 4/6 فرزند در سال 1365 باید به 4 فرزند در سال 1390 برسد و نرخ رشد جمعیت نیز از 2/3 به 9/2 درصد برسد،اما مجموعه اقدامات نظیر قانون تنظیم خانواده و به کارگیری کلیه روش های پیشگیری از بارداری و تبلیغ همه جانبه ی رسانه ای برای فرزند کمتر - زندگی بهتر و قوانین محدود کننده و ضد ارزش دانستن خانواده پراولاد و.....موجب شد تا دوره 5 ساله یعنی 5 سال بعد از مصوبه نرخ باروری کل در سال 1371 به عدد 4 برسد و اهداف برنامه اول توسعه در همان انتهای برنامه یعنی سال 1371 محقق شود از این رو باید با اتمام برنامه 5 ساله وتحقق هدف، اقدامات کنترل و کاهش جمعیت متوقف و سیاست های تثبیتی اجرا می گردید ،اما بدون در نظر گرفتن تحقق هدف و عواقب امر و بدون آینده نگری جمعیتی ، لایحه ای دائمی برای سیاستگذاری در راستای کاهش جمعیت در سال 72 در مجلس شورای اسلامی  تصویب شد که تنبیهات سخت گیرانه ای برای خانواده دارای 4 فرزند و بیشتر تعریف نمود. عدم رصد و بازنگری سیاست های جمعیتی موجب شد تا درانتهای دهه هشتاد  نرخ باروری کل پایین تر از حد جایگزینی قرار گیرد. با ادامه سیاست های کاهش جمعیت ، نرخ باروری کل از 4 فرزند در سال 1371 به 1/2 در سال 1379 رسید که در واقع خط قرمز جمعیتی بود ، اما هیچ توجهی به این نکته نشد!! و سیاست های کاهش جمعیت همچنان ادامه یافت، به طوری که نرخ باروری در سال 90 به 7/1 رسید.این کاهش شدید در جهان بی سابقه بود بدین جهت مجامع بین المللی از آن تعبیر به انقلاب نمودند زیرا این تحول جمعیتی در کشورهای توسعه یافته که مبدع و مروج کاهش جمعیت بوده اند در بازه زمانی 100 تا 150 سال اتفاق می افتد اما در ایران در یک بازه 15 ساله اتفاق افتاده و شتاب کاهش باروری در ایران 15 ساله بوده است.

در شرایطی که کنفرانس جمعیت و توسعه در قاهره مصر (1373)( 1994) برای کاهش جمعیت کشورهای شرقی و مسلمان برگزار می گردید و کشورهای شرقی و اسلامی استراتژی های کاهش جمعیت را دنبال می کردند ، کشورهای غربی پس از اعمال یک دوره سیاست های کاهش جمعیت و سقوط جمعیت آنها به زیرحد جایگزینی،سیاست های جدیدی را برای افزایش جمعیت و حفظ حجم کلی جمعیت خود آغاز کردند که تاکنون هم ادامه دارد. همچنین همزمان با تشویق تنظیم خانواده در ایران ،رژیم اشغالگر قدس، زنان یهودی را به زایش بیشتر تشویق می نمود. در سال 1967 شورای افزایش جمعیت در اسرائیل ایجاد شد که برای گسترش فعالیت در سال 1997 به انجمن تشویق زنان یهودی به زاد و ولد تغییر نام یافت.

_____________________________________________________

[1]  علیرغم اقدامات گسترده­ای که برای کنترل جمعیت در زمان حکومت گذشته انجام گرفت ،بدلیل عدم همراهی علما و قشر مذهبی صاحبنظران معتقدند که این برنامه پیشرفت قابل توجهی نداشته است.