چرا ارز ترجیحی برنج حذف شد؟
به گزارش نبض بازار-حذف ارز ترجیحی برنج، اگرچه شوکی کوتاهمدت به بازار وارد کرد، اما از نگاه فعالان این صنعت تصمیمی اجتنابناپذیر بود؛ چراکه به باور آنان، برنج وارداتی پیش از این نیز عملاً با نرخ آزاد به دست مصرفکننده میرسید و تنها شکافی میان قیمت رسمی و واقعی ایجاد کرده بود. اکنون پرسش اصلی این است که این تغییر سیاست چگونه بر تولیدکنندگان، مصرفکنندگان و آینده تجارت برنج در کشور اثر خواهد گذاشت؟
چرا حذف ارز ترجیحی اجتنابناپذیر شد؟
در سالهای اخیر، بخش قابل توجهی از برنج وارداتی، اگرچه در ظاهر با نرخ ترجیحی ثبت سفارش میشد، اما قیمت آن در بازار نهایی تفاوت چندانی با کالاهایی نداشت که با ارز آزاد وارد میشدند. هزینههای جانبی واردات، نبود نظارت کافی، واسطهگری و فاصله طولانی میان واردات تا عرضه، باعث شده بود این یارانه ارزی عملاً به دست مصرفکننده نرسد. همین مسئله سرانجام دولت را به سمت حذف این نوع ارز هدایت کرد تا قیمتها واقعیتر، شفافتر و قابل کنترلتر شود.
کارشناسان معتقدند که با ادامه روند قبلی، شکاف میان قیمت رسمی و واقعی نهتنها افزایش مییافت، بلکه منابع ارزی کشور نیز بدون کارایی لازم مصرف میشد. به عبارت ساده، یارانهای که باید به سفره مصرفکننده میرسید، در بسیاری از موارد در میان حلقههای مختلف زنجیره واردات تا توزیع گم میشد.
اثر کوتاهمدت بر قیمتها؛ شوک اولیه طبیعی است
حذف ارز ترجیحی معمولاً در کوتاهمدت با افزایش قیمت همراه است. دلیل آن نیز روشن است: واردکنندگان و فروشندگان باید خود را با نرخ جدید تنظیم کنند و بازار نیز در روزهای ابتدایی دچار هیجان میشود. اما بررسی تجربه سایر کالاها نشان میدهد که این شوک قیمتی پس از مدتی فروکش میکند و بازار به تعادل جدید میرسد.
یکی از دلایل کاهش شدت شوک این است که قیمت بسیاری از محصولات – از جمله برنج – پیش از این نیز عملاً از نرخ ارز آزاد تأثیر میگرفت. بنابراین، تفاوت میان وضعیت قبل و بعد از حذف ارز، آنچنان که تصور میشود، عمیق نخواهد بود. حتی در برخی موارد، حذف ارز ترجیحی باعث کاهش بیثباتی قیمتها میشود، زیرا بازار دیگر در انتظار تصمیمات ناگهانی دولت نخواهد بود.
تأثیر بر کشاورزان؛ فرصت یا تهدید؟
برای سالها، تولیدکنندگان داخلی از واردات بیموقع انتقاد داشتند. واردات برنج در دورههایی که محصول داخلی تازه وارد بازار میشد، موجب افت قیمت برنج ایرانی و زیان کشاورزان میگردید. اگرچه حذف ارز ترجیحی بهصورت مستقیم به این مسئله مرتبط نیست، اما در عمل میتواند زمینه مدیریت بهتر واردات را فراهم کند. با واقعیشدن قیمتها، دولت و بخش خصوصی انگیزه بیشتری برای تنظیم تقویم واردات پیدا خواهند کرد.
از سوی دیگر، حذف ارز ترجیحی میتواند رقابت را عادلانهتر کند. کشاورز ایرانی در سالهایی مجبور بود با برنج وارداتیای رقابت کند که با ارز ارزانتر خریداری شده بود، اما با قیمت بالاتری فروخته میشد. حالا با واقعیشدن قیمت واردات، این فشار تا حدی کاهش مییابد. البته اگر افزایش قیمت نهایی کنترل نشده باشد، ممکن است تقاضا برای برنج ایرانی نیز کاهش پیدا کند؛ بنابراین لازم است بستههای حمایتی از کشاورزان همچنان حفظ شود.
آینده واردات و بازار مصرف
بر اساس آمار، مصرف سالانه برنج در ایران حدود ۳ تا ۳.۲ میلیون تن برآورد میشود و تولید داخلی پاسخگوی تمام این نیاز نیست. به همین دلیل سالانه حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار تن برنج وارد کشور میشود تا کسری مصرف جبران گردد. در سالهایی نیز این رقم تا ۱.۵ میلیون تن افزایش یافته است.
حذف ارز ترجیحی احتمالاً واردات را به سمت ثبات بیشتر سوق میدهد؛ زیرا دیگر خبری از رقابت برای دریافت ارز ارزان، ثبت سفارشهای غیرواقعی یا احتکار فرصتطلبانه نیست. واردکنندگان با برنامهریزی دقیقتر و بر اساس نرخ آزاد، میزان واقعی نیاز کشور را محاسبه میکنند. این موضوع میتواند عرضه را منظمتر و شکافهای ناگهانی در بازار را کمتر کند.
برای مصرفکنندگان نیز هرچند افزایش قیمت در ابتدای کار محسوس است، اما اجرای سیاستهای حمایتی مثل کالابرگ الکترونیک، یارانه نقدی هدفمند و نظارت بر زنجیره توزیع، میتواند اثر این افزایش را تعدیل کند.
واقعیسازی قیمتها همیشه تصمیمی دشوار برای دولتها بوده، اما کارشناسان معتقدند حذف ارز ترجیحی، اگر با سیاستهای تکمیلی مناسب همراه شود، به نفع ساختار اقتصادی کشور خواهد بود. این تصمیم میتواند رانتهای گسترده را کاهش دهد، امکان نظارت را بیشتر کند و منابع ارزی را از هدررفت نجات دهد.
از سوی دیگر، شفافشدن قیمتها باعث میشود که هم واردکننده و هم تولیدکننده در فضایی قابل پیشبینیتر فعالیت کنند. در چنین شرایطی، رقابت سالمتر میشود و مصرفکننده نیز از بیثباتیهای بازار کمتر آسیب میبیند.
حذف ارز ترجیحی برنج، هرچند با شوک و نگرانی همراه بود، اما گامی مهم در جهت اصلاح ساختار اقتصادی واردات این کالای اساسی به شمار میآید. این تصمیم میتواند بازار را شفافتر، رقابت را عادلانهتر و هزینههای دولت را منطقیتر کند. در صورتی که سیاستهای حمایتی برای اقشار آسیبپذیر اجرا شود و مدیریت واردات به صورت دقیقتری ادامه یابد، حذف ارز ترجیحی از برنج میتواند به ثبات بلندمدت این بازار منجر شود.
کارشناسان چه میگویند؟
به جهت بررسی موضوع فوق، گفتوگو کردیم با اسماعیل یزدانپناه، مدیرعامل مرکز بین المللی تجارت برنج ایران، که در ادامه مشروح آن را میخوانیم:
· حذف ارز ترجیحی برنج تا چه حد موجب شوک به این بازار خواهد شد؟
با توجه به اینکه برنج با ارز ۲۸ هزار تومان به دست مصرف کننده نمیرسید، طبیعی بود که این تصمیم گرفته شود. اگرچه تاثیرات تورمی بر روی برنج طبیعی است، اما بعد از مدتی فروکش میکند. برنجی که وارد میشد، در اصل با قیمت ارز آزاد عرضه میشد، اگر برنج با ارز ۲۸ هزار تومان وارد میشد، باید به کیلویی ۴۰ هزار تومان میرسید نه ۱۵۰ هزار تومان! با ارز فعلی هم برنج باید ۹۰ هزار تومان باشد. اگرچه در ابتدا باید یک روشنگری صورت میگرفت بعد ارز را برمی داشتند. مسئولین مربوطه باید در رسانهها برای مردم توضیح میدادند که تصمیمشان از چه جهت بوده است؟
· واردات برنج تا چه حد در تضاد با منافع کشاورزان بوده است؟
عدم مدیریت سبب چنین وضعیتی میشود. تصمیمات ما هم انفعالی است، باید یک نقشه راه برای برنج داشته باشیم. فرض کنید در تابستان تقاضای کولر داریم و کولر هم چیز بدی نیست، اما وقتی کولر در زمستان به دست ما برسد، نتیجه عکس دارد. واردات برنج هم زمانی انجام میشود که کشاورز داخلی میخواهد بفروشد.
· صادرات و واردات برنج در چه وضعیتی قرار دارد؟
صادرات اندک برنج در حال انجام است. صادرات برنج ایران برای کشورهایی است که ایرانیان زیادی در آنجا زندگی میکنند. طبق آمار، مصرف سرانه برنج ۳۵ کیلو برای هر ایرانی است. این عدد را ضربدر ۸۵ کنید، نزدیک ۳.۲ میلیون تن میشود. تقریبا بین ۸۰۰ هزار تن واردات برنج داریم تا کسری مصرف را جبران کند. در برخی از سالهای بیشتر وارد میشد و تا ۱.۶ میلیون تن میرسید؛ بنابراین این موضوع باعث میشد قیمت برنج داخلی پایین باشد. چنین اتفاقی برای کشاورزها باعث زیان اقتصادی شده بود.