بارورسازی ابرها؛ یک وعده تکراری برای بحران آب/ اصرار مسئولان؛ تردید کارشناسان
به گزارش نبض بازار، حدود 14 سال پس از آنکه محمود احمدینژاد، رئیسجمهور وقت ادعا کرد که کشورهای غربی با استفاده از فناوریهای پیشرفته «ابرهای بارانزا را تخلیه میکنند تا باران به ایران نرسد»، وزیر نیروی دولت چهاردهم باز هم از بارورسازی ابرها سخن گفته؛ این بار اما قرار است ایران از این فناوری برای افزایش بارندگی استفاده کند.
موضوع البته نه جدید است و نه مختص ایران. از نیمههای قرن بیستم میلادی در جهان و از دهه سی شمسی در ایران مطرح بوده است اما نتایج آن همواره مورد تردید بودهاند.
ابرها چگونه بارور میشوند؟
سازمان جهانی هواشناسی، بارورسازی ابرها را فرآیندی تعریف کرده است که در آن ابرهای بارانزا را با استفاده از ذراتی مانند ید نقره یا نوعی نمک تحریک میکنند تا فرآیند رشد و ادغام قطرات تسریع شود.
هدف از این اقدام، افزایش احتمال بارش یا شدت بارندگی است. این فناوری نخستین بار در سال ۱۹۴۶ میلادی (۱۳۲۵ شمسی) در آمریکا بهطور رسمی آزمایش شد و سپس به کشورهای مختلف از جمله روسیه، چین و هند راه یافت.
نکته مهم این است که بارورسازی نمیتواند از «هیچ» باران تولید کند. اگر ابر مناسب وجود نداشته باشد، فناوریها توانایی خلق بارش را ندارد. به همین دلیل کارشناسان، بارورسازی ابرها را تنها یک ابزار کمکی میدانند که شاید در شرایط خاص اثرگذار باشد؛ ولی هیچگاه یک راهحل معجزهآسا برای خشکسالی نیست.
تجربه جهانی بارورسازی ابرها؛ موفقیت یا ناکامی؟
کشورهای مختلفی فرایند بارورسازی ابرها را برای افزایش بارش یا کاهش خشکسالی آزمایش کردهاند اما نتایج آن در جهان متناقض بوده است.
گزارش دفتر حسابرسی دولت آمریکا (GAO) ،در سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۴۰۲ شمسی) نشان داد که میزان افزایش بارش در پروژههای مختلف بین صفر تا ۲۰ درصد متغیر بوده؛ به عبارت دیگر در برخی موارد هیچ تغییری مشاهده نشده است.
همچنین گزارش بولتن انجمن هواشناسی آمریکا از آزمایشهایی در شمال اسرائیل، نشان داد که باروری ابرها میتواند میزان بارش را بین 13 تا 15 درصد افزایش دهد.
چین نیز از این فناوری در مقیاس بزرگ و حتی برای کنترل شرایط جوی در مناسبتهای ملی و بینالمللی از جمله المپیک ۲۰۰۸ پکن، استفاده کرده است، هرچند گزارشهای مستقل میزان موفقیت آنها را بهطور دقیق تأیید نکردهاند.
واقعیت این است که منتقدان، برای مثال نویسندگان بولتن دانشمندان اتمی یا کارشناسان سازمان هواشناسی جهانی، بارها تاکید کردهاند که بسیاری از گزارشهای موفقیتآمیز، از نظر آماری قطعی نیستند و نمیتوان مطمئن بود افزایش بارش به دلیل بارورسازی ابرها بوده است یا به علت تغییرات طبیعی در سیستم جوی.
به همین دلیل، اگرچه کشورهایی مانند آمریکا و روسیه همچنان پروژههای آزمایشی در این حوزه دارند، هنوز هیچیک نتوانستهاند به اثبات قطعی برسند که بارورسازی ابرها همیشه و در همه شرایط کارآمد است.
هزینههای سنگین بارورسازی ابرها در بازاری جهانی
در عین حال، اجرای پروژههای بارورسازی، نیازمند هواپیما یا پهپاد، تجهیزات پیشرفته و مواد شیمیایی است و هزینه بالایی دارد.
مجله بینالمللی فرچون این صنعت را در سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۴۰۲ شمسی)، بیش از ۳۷۵ میلیون دلار ارزشگذاری و پیشبینی کرد که تا چند سال آینده ارزش آن به ۶۸۰ میلیون دلار برسد.
با وجود این، بسیاری از کارشناسان معتقدند هزینههای چنین پروژههایی در مقایسه با روشهای جایگزین مانند اصلاح شیوههای مصرف، بازچرخانی آب یا اصلاح الگوی کشت، بازدهی پایینی دارد. به بیان دیگر، هزینهبر بودن بارورسازی ابرها، یکی از مهمترین دلایلی است که آن را از جایگاه یک راهحل پایدار دور میکند.
سابقه بارورسازی ابرها در ایران
ایده بارورسازی ابرها در ایران نیز سابقهای طولانی دارد. بر اساس آنچه که سایت ویکیپدیا انگلیسی توضیح داده است، نخستین تلاشها در این زمینه به دهه ۱۳۳۰ شمسی بازمیگردد؛ در آن زمان با همکاری کارشناسان آمریکایی و کانادایی اقداماتی در حوضههای آبریز کرج و جاجرود انجام شد، اما نتایج روشنی نداشت.
پروژههای پراکندهای نیز پس از انقلاب، در سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۴، در مناطق کوهستانی یزد و کرمان با ژنراتورهای زمینی اجرا شد اما بیشتر آنها در سطح آزمایشی باقی ماندند.
نقطه عطف این تلاشها در سال ۱۳۷۵ رخ داد؛ زمانی که وزارت نیرو از تاسیس «مرکز ملی تحقیقات بارورسازی ابرها» در یزد خبر داد. این مرکز تا امروز مسئول اصلی اجرای پروژههای بارورسازی در کشور بوده است.
طرحهای بارورسازی ابرها، طی دو دهه اخیر، در استانهایی چون یزد، فارس، اصفهان و کرمان اجرا شدند، اما گزارشهای رسمی و شفاف درباره میزان موفقیت آنها اندک است. حتی مرکز مطالعات راهبردی و بینالمللی (CSIS) - اندیشکده آمریکایی مستقر در واشینگتن، دی. سی.- در گزارشی در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷ شمسی) نوشت که «پس از حدود ۱۵ سال تلاش در 10 استان ایران، هیچ دستاورد روشنی از نظر افزایش منابع آبی گزارش نشده است»
چرا ایده مبهم هر سال مطرح میشود؟
هرگاه بحران کمآبی در کشور شدت میگیرد و خبرهایی از کاهش ذخایر سدها یا افت بارشها منتشر میشود، بارورسازی ابرها دوباره به تیتر رسانهها راه پیدا میکند. این موضوع از یک سو به دلیل نیاز واقعی کشور به منابع آبی بیشتر است و از سوی دیگر به خاطر جذابیت رسانهای آن.
عباس علیآبادی، وزیر نیرو اخیرا همین وعده را دوباره تکرار و ابراز امیدواری کرده است که مردم در آبان و آذر آثار آن را ببینند.
با این حال، کارشناسان محیط زیست معتقدند تکرار وعدههای بارورسازی ابرها بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد. به گفته آنها، هر چند کاهش بارشها در بحران آب ایران موثر است اما نباید نقش مدیریت نادرست، مصرف بیرویه در بخش کشاورزی و فرسودگی شبکههای انتقال آب را نیز نادیده گرفت.
بنابراین حتی اگر سامانههای بارشی وارد کشور شوند و بارورسازی ابرها نیز بهطور کامل اجرا شود، از یک سو تاثیری اندک در افزایش بارشها میگذارد و از سوی دیگر، نمیتواند بحران را به شکل پایدار برطرف کند.
به گفته کارشناسان سازمان هواشناسی جهانی (WMO)، بارورسازی ابرها تنها یک ابزار تکمیلی است و نمیتواند جایگزین مدیریت مصرف، بازچرخانی آب، حفاظت از منابع زیرزمینی و اصلاح الگوی کشت باشد.
برای اطلاعات بیشتر، مطالعه گزارش آمارها درباره وضعیت سدهای تهران نگرانکننده است پیشنهاد میشود.