ناترازی انرژی توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی را مختل کرد
به گزارش نبض بازار، صنعت پتروشیمی در ایران یکی از ارکان اصلی اقتصاد و منبع مهم ارزآوری غیرنفتی به شمار میرود. این صنعت در طول دهههای گذشته، بهویژه در حوزه بالادست، رشد قابل توجهی داشته است. مجتمعهای بزرگ بالادستی پتروشیمی با سرمایهگذاریهای کلان و بهرهگیری از زیرساختهای مستقل، توانستهاند جایگاه ویژهای در صادرات و تامین نیازهای داخلی پیدا کنند. اما در کنار این دستاوردها، حلقه پاییندستی زنجیره پتروشیمی همچنان با چالشهای متعددی روبهروست که یکی از مهمترین آنها تامین پایدار انرژی، بهویژه آب و برق است.
وجود واحد یوتیلیتی در واحدهای بالادستی پتروشیمی
در واحدهای بالادستی پتروشیمی، به دلیل ابعاد بزرگ سرمایهگذاری و ساختار مجتمعمحور، به طور معمول واحدهای یوتیلیتی مستقل وجود دارند. این واحدها مسئول تولید و تامین نیازهای انرژی شامل برق، بخار، آب صنعتی و سایر خدمات زیرساختی هستند. در واقع، بخش عمدهای از مجتمعهای بزرگ در مناطق ویژه اقتصادی یا مناطق انرژیمحور کشور مستقر شدهاند و از امکاناتی برخوردارند که آنها را نسبت به بحرانهای انرژی، در امان نگه داشته است. به همین دلیل، مجتمعهای بالادستی کمتر با مشکلاتی همچون قطعی برق یا کمبود آب صنعتی روبهرو میشوند.
صنایع پاییندستی پتروشیمی قربانی قطعی آب و برق.
اما شرایط برای صنایع پاییندستی پتروشیمی به طور کامل متفاوت است. این صنایع طیف گستردهای از واحدهای کوچک و متوسط را شامل میشوند که در حوزه تولید محصولات متنوع پلیمری، شیمیایی و فرآوردههای میانی و نهایی فعالیت دارند. اغلب این واحدها بهدلیل پراکندگی جغرافیایی و سرمایهگذاری محدود، فاقد واحد یوتیلیتی مستقل هستند و به شبکه عمومی برق و آب کشور وابستهاند. همین وابستگی موجب میشود که در دورههای اوج مصرف یا هنگام بروز بحرانهای تامین انرژی، این واحدها از نخستین قربانیان قطعیها و محدودیتها باشند.
قطع برق یا کاهش فشار آب در واحدهای پاییندستی، تنها به معنای توقف تولید در همان واحد نیست. اهمیت این بخش در اتصال به زنجیره ارزش پتروشیمی است. محصولات بالادستی برای تکمیل چرخه تولید نیازمند جذب در صنایع پاییندستی هستند و در صورتیکه این صنایع نتوانند با ظرفیت مطلوب فعالیت کنند، تولید بالادست نیز با محدودیت در فروش و مصرف داخلی مواجه میشود. در نتیجه، مشکل تامین انرژی در پاییندست میتواند ارزشافزوده مورد انتظار از توسعه پتروشیمی را کاهش دهد.
چگونه ناترازی انرژی تولید صنایع پاییندستی را مختل میکند؟
از منظر اقتصادی، صنایع پاییندستی پتروشیمی ظرفیت بالایی برای اشتغالزایی دارند. برخلاف مجتمعهای بزرگ بالادستی که به طور عمده سرمایهبر هستند، واحدهای کوچک و متوسط پاییندستی به نیروی انسانی بیشتری نیاز دارند و توسعه آنها میتواند نقش کلیدی در ایجاد فرصتهای شغلی ایفا کند. اما این ظرفیت تنها زمانی بالفعل خواهد شد که زیرساختهای انرژی پایدار برای آنها فراهم باشد. تکرار قطعیهای برق، عملا برنامهریزی تولید را مختل میکند و انگیزه سرمایهگذاران برای ورود به این بخش را کاهش میدهد.
یکی دیگر از ابعاد مهم این چالش، تأثیر آن بر رقابتپذیری محصولات پاییندستی در بازارهای صادراتی است. بسیاری از واحدهای پاییندستی برای حفظ سهم بازار خود نیازمند تولید مستمر و تحویل بهموقع هستند. هرگونه وقفه در تولید بهدلیل کمبود انرژی، نهتنها هزینههای آنها را افزایش میدهد، بلکه اعتبار تجاری آنها را در بازارهای بینالمللی مخدوش میکند. در شرایطی که کشورهای رقیب با حمایتهای گسترده از صنایع کوچک و متوسط پتروشیمی، ثبات در تولید و صادرات را تضمین کردهاند، ضعف در تامین انرژی میتواند جایگاه ایران را در بازار جهانی تضعیف کند.
برای رفع این مشکل، سیاستگذاری دقیق و اجرای برنامههای حمایتی ضروری است. یکی از راهکارها، ایجاد خوشههای صنعتی و استقرار واحدهای پاییندستی در شهرکهای تخصصی پتروشیمی است؛ جایی که امکان ایجاد زیرساختهای مشترک یوتیلیتی فراهم شود و صنایع بتوانند بهطور جمعی از خدمات انرژی پایدار استفاده کنند. در کنار این اقدام، توسعه نیروگاههای مقیاس کوچک در مجاورت این شهرکها میتواند نیاز به برق را بدون وابستگی به شبکه سراسری تامین کند.
علاوه بر این، استفاده از فناوریهای نوین در مدیریت مصرف انرژی و بازیافت آب صنعتی میتواند فشار بر منابع محدود کشور را کاهش دهد. نوسازی و بهروزرسانی فناوری تولید با حمایتهای دولت و ارائه تسهیلات مالی، میتواند نقش مهمی در کاهش آسیبپذیری این صنایع در برابر بحرانهای انرژی داشته باشد.
در نهایت باید تاکید کرد که توسعه پایدار صنعت پتروشیمی تنها با تمرکز بر بالادست محقق نخواهد شد. هرچند مجتمعهای بزرگ با توانایی تامین انرژی مستقل، ستونهای اصلی این صنعت به شمار میآیند، اما ارزشافزوده واقعی زمانی بهدست میآید که پاییندست نیز رشد کند و محصولات متنوع به بازارهای داخلی و خارجی عرضه شود.
اگر مشکل انرژی واحدهای کوچک و متوسط پاییندستی حل نشود، نهتنها توسعه این بخش به تاخیر میافتد، بلکه کل زنجیره با خطر توقف و ناکارآمدی روبهرو خواهد شد. بنابراین، سیاستگذاران باید تامین پایدار انرژی را بهعنوان یکی از پیششرطهای اصلی توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی در نظر بگیرند.