همه چیز درباره فعال شدن مکانیسم ماشه/ ماجرای مهلت ۳۰ روزه به ایران چیست؟
به گزارش نبض بازار، سه کشور اروپایی (E۳) با ارسال نامهای رسمی به شورای امنیت سازمان ملل مدعی شدند که ایران طی ماههای گذشته تعهدات برجامی خود را بهطور جدی نقض کرده و به همین دلیل، طبق مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، روند بازگردانی تحریمها را فعال میکنند. سازوکار ماشه بهگونهای طراحی شده که پس از شروع، شورای امنیت تنها ۳۰ روز فرصت دارد قطعنامهای برای ادامه رفع تحریمها صادر کند؛ در غیر اینصورت، همه قطعنامههای پیشین سازمان ملل علیه ایران بهطور خودکار بازمیگردند.
کارشناسان تأکید میکنند که این سازوکار عملاً «وتومقاوم» است: روسیه و چین حتی اگر مخالف باشند، نمیتوانند جلوی بازگشت تحریمها را بگیرند.
واکنش ایران و آمریکا: تهدید به محدود کردن همکاریها
وزارت خارجه ایران این اقدام اروپاییها را «غیرقانونی، تحریکآمیز و مغایر با روح دیپلماسی» خواند. مقامات ایرانی هشدار دادند که اگر غرب بر این روند پافشاری کند، تهران سطح همکاریهای خود با آژانس بینالمللی انرژی اتمی را بهطور جدی کاهش خواهد داد. برخی چهرههای سیاسی نیز از احتمال تجدیدنظر در تعهدات ذیل معاهده NPT سخن گفتند. رسانههای داخلی این اقدام را نشانه «خیانت اروپاییها» به دیپلماسی معرفی کردند و بر ضرورت «پاسخ متقابل» تأکید داشتند.
ایالات متحده، که از سال ۲۰۱۸ خارج از برجام قرار دارد، به سرعت از تصمیم E۳ استقبال کرد. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد: «فعالسازی مکانیسم ماشه اقدامی مسئولانه و ضروری بود.» واشنگتن همچنین اعلام آمادگی کرده است که در بازگشت تحریمها با شرکای اروپایی همکاری کند. با این حال، مقامات آمریکایی در اظهاراتی محتاطانه افزودند که «راه دیپلماسی همچنان باز است»؛ پیامی که احتمالاً با هدف جلوگیری از بسته شدن کامل مسیر مذاکره به تهران مخابره شد.
واکنش روسیه و چین، نامهای برای فرصت بیشتر
برخلاف اروپا و آمریکا، دو عضو دیگر شورای امنیت یعنی روسیه و چین مسیر متفاوتی در پیش گرفتند. این دو کشور نه تنها اقدام اروپاییها را محکوم کردند، بلکه با ارسال نامهای به شورای امنیت خواستار تمدید ششماهه مهلت توافق هستهای شدند.
پیشنویس قطعنامهای که توسط نمایندگان مسکو و پکن تهیه شده، بهطور مشخص پیشنهاد میدهد روند ماشه تا نیمسال دیگر متوقف شود تا طرفها فرصت از سرگیری مذاکرات و یافتن یک راهحل دیپلماتیک را داشته باشند. در این نامه تأکید شده است که «بازگشت تحریمهای سازمان ملل موجب تشدید بحران منطقهای خواهد شد» و «تمدید محدود، بهترین راه برای حفظ فضای گفتوگو» است.
روسیه: مسکو بارها اعلام کرده که از برجام بهعنوان یکی از دستاوردهای دیپلماسی چندجانبه دفاع میکند. پیشنهاد تمدید ششماهه، بخشی از استراتژی کرملین برای جلوگیری از افزایش تنش در خاورمیانه و همزمان مقابله با ابتکار عمل اروپا و آمریکا در شورای امنیت ارزیابی میشود.
چین: پکن نیز که روابط اقتصادی و انرژی نزدیکی با تهران دارد، نگران از دست رفتن کانالهای همکاری در صورت بازگشت تحریمهاست. حمایت چین از پیشنویس روسیه، هم جنبه اقتصادی دارد و هم بیانگر تلاش برای تثبیت نقش این کشور بهعنوان یک بازیگر دیپلماتیک در پروندههای بینالمللی است.
آیا پیشنهاد روسیه و چین عملی است؟
تحلیلگران میگویند با توجه به سازوکار «وتومقاوم» ماشه، امکان موفقیت کامل پیشنهاد روسیه و چین پایین است؛ زیرا در صورت گذشت ۳۰ روز و عدم تصویب قطعنامه تمدید، تحریمها بهطور خودکار بازمیگردند. با این حال، این اقدام یک پیام سیاسی روشن به اروپا و آمریکا ارسال میکند: بخشی از جامعه بینالملل حاضر نیست بدون تلاش بیشتر برای مذاکره، به تحریمهای سنگین بازگردد.
بهعبارتی، حتی اگر از نظر حقوقی پیشنهاد تمدید مسکو و پکن ناکام بماند، از نظر سیاسی وزن ایران را در شورای امنیت تقویت کرده و میتواند ابزار چانهزنی تهران در هفتههای آتی باشد.
۳۰ روز سرنوشتساز برای ایران
فرایند ماشه عملاً یک «کلاک سیاسی» را روشن کرده است:
دیپلماسی فشرده: کشورهای میانهرو و میانجیها تلاش خواهند کرد در ۳۰ روز آینده زمینهای برای توافق موقت یا مصالحه ایجاد کنند.
بازگشت خودکار تحریمها: اگر این تلاشها ناکام بماند، مجموعه کامل تحریمهای شورای امنیت علیه ایران — از محدودیتهای مالی تا تحریمهای تسلیحاتی — دوباره فعال خواهد شد.
واکنش تهران: در این سناریو، انتظار میرود ایران دست به اقدامات متقابل بزند؛ از جمله افزایش سطح غنیسازی یا خروج از برخی تعهدات نظارتی.
تاریخ انقضا و ابعاد حقوقی
قطعنامه ۲۲۳۱ و برخی بندهای آن، از جمله سازوکار ماشه، تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ اعتبار دارند. به این معنا که اروپا برای فعالسازی مکانیسم تنها چند ماه دیگر فرصت داشت. اقدام ششم شهریور را باید تلاشی دانست برای استفاده از این «پنجره حقوقی» پیش از بسته شدن آن. به همین دلیل، پیشنهاد روسیه و چین برای تمدید ششماهه نیز بهنوعی تلاش برای عبور دادن پرونده از تاریخ انقضا و باز نگه داشتن مسیر دیپلماسی تلقی میشود.
اگر ابتکار روسیه و چین رأی بیاورد (که بعید به نظر میرسد)، فرصت تازهای برای مذاکرات ایجاد خواهد شد و ایران ممکن است برای نشان دادن حسن نیت، همکاری با آژانس را تقویت کند.
اگر این ابتکار ناکام بماند و تحریمها بازگردند، تنش میان تهران و غرب به سطح جدیدی میرسد و احتمال واکنشهای تند ایران — چه در سطح برنامه هستهای و چه در سطح منطقهای — افزایش خواهد یافت.
در هر دو حالت، ورود آمریکا، اروپا، روسیه و چین به این پرونده، بار دیگر برجام را به میدان اصلی رقابت ژئوپولیتیک میان قدرتهای جهانی تبدیل کرده است.
فعالسازی مکانیسم ماشه در شهریور ۱۴۰۴ پرونده هستهای ایران را وارد بحرانی تازه کرد. اروپا و آمریکا در یک جبهه برای بازگشت تحریمها تلاش میکنند، در حالیکه روسیه و چین با ارائه نامه و پیشنویس قطعنامهای به شورای امنیت خواستار تمدید ششماهه توافق شدند. ایران نیز تهدید کرده که همکاریهای هستهای خود را کاهش میدهد.
در این فضای متشنج، ۳۰ روز آینده به صحنهای برای دیپلماسی فشرده یا تشدید تقابل بدل خواهد شد. نتیجه هرچه باشد، این مقطع نقطهای تعیینکننده در آینده توافق هستهای و مناسبات ایران با جهان خواهد بود.