چالشهای ساختاری صنعت پتروشیمی ایران در پرتو تنوعبخشی به سبد خوراک و تکمیل زنجیره ارزش
به گزارش نبض بازار، صنعت پتروشیمی ایران در دهههای گذشته با فراز و فرودهای متعددی همراه بوده است. در دهه ۱۳۸۰ توسعه مجتمعهای پتروشیمی بر پایه ترکیبی متوازن از خوراک مایع و گاز آغاز شد، اما از همان دهه به بعد به دلیل تصور مازاد گاز طبیعی در کشور، سیاستها بهسوی تشویق سرمایهگذاری در پروژههای گازمحور سوق یافتند.
نرخ پایین خوراک گازی، عامل اصلی این جهتگیری بود؛ بهگونهای که تولید محصولاتی با فناوری سادهتر همچون متانول و اوره، بدون تکمیل زنجیرههای پاییندستی، بهسرعت رشد کرد و عمدتا روانه بازارهای صادراتی شد. این مسیر باعث شد توسعه صنایع میانی و نهایی با ارزش افزوده بالا مغفول بماند.
تمرکز بر خوراک گازی و مشکلات پیش رو
در سالهای اخیر، روند تمرکز بر خوراک گازی همچنان ادامه داشته است. ظرفیت تولید متانول به شکل قابلتوجهی افزایش یافته، در حالیکه توسعه محصولاتی که برای تکمیل زنجیره ارزش حیاتی هستند، بسیار محدود بوده است. از سوی دیگر، با توجه به مصرف پایین داخلی متانول و اشباع بازارهای جهانی، ادامه این روند نهتنها اقتصادی نیست بلکه منابع را از توسعه صنایع راهبردیتر منحرف میکند.
تداوم سرمایهگذاری در پروژههای مبتنی بر خوراک گاز، با توجه به کمکاری دولت در تامین خوراک گازی موردنیاز پتروشیمیها با مشکلات متعددی روبهروست. بسیاری از این واحدها با بهرهوری پایین، کاهش ظرفیت، کمبود خوراک و تحت فشار تامین مالی اداره میشوند.
در این راستا، توجه به خوراکهای مایع نظیر نفتا، میعانات گازی و گاز مایع میتواند در اولویت قرار گیرد. تمرکز بر این خوراکها به همراه توسعه زنجیرههای تولیدی در صنایع پاییندستی همچون پلیمرهای مهندسی، مواد شیمیایی پیشرفته و محصولات تخصصی میتواند به توازن سبد تولید و افزایش ارزش افزوده منجر شود.
مهمترین اقدام در این راستا، حرکت از «خوراکمحوری» به «زنجیرهمحوری» است؛ یعنی بهجای تأکید صرف بر دسترسی به گاز، باید تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش، توسعه صنایع پاییندستی و تولید محصولات با ارزش افزوده بالا باشد.
با این حال، یکی از موانع اصلی در مسیر استفاده از خوراک مایع، انحصار شرکت ملی نفت در تامین خوراک و اولویتبندی سوخت نسبت به مواد اولیه پتروشیمی است. در بسیاری از موارد، خوراک مناسب پتروشیمیها به عنوان سوخت مصرف میشود یا بلاتکلیف میماند، در حالیکه پتروشیمیها میتوانند با بهرهبرداری از آن، محصولات با ارزش بالا تولید کنند. بنابراین، بازنگری در سیاست تامین خوراک و کاهش انحصار موجود، گامی اساسی در اصلاح ساختار این صنعت است.
در مجموع، دولت باید در شرایط کمبود گاز طبیعی، مسیر توسعه پتروشیمی را اصلاح کند و بهجای ادامه مسیر گازمحور، تمرکز خود را بر توسعه متوازن زنجیره ارزش، بهرهبرداری از خوراک مایع و رفع موانع ساختاری موجود نیز قرار دهد. صنعت پتروشیمی میتواند در چنین شرایطی نقش واقعی خود را در رشد اقتصادی، اشتغالزایی و خلق ارزش افزوده ایفا کند.
حرکت بهسوی مدلهای خلق ارزش افزوده و مدیریت هدفمند سرمایهگذاری پتروشیمیها در زنجیره بالادستی میتواند شرایط پایدارتری برای توسعه صنعت فراهم کند.
گذار بینالمللی به انرژی تجدیدپذیر و تنوعبخشی به منابع اولیه پتروشیمیها
از سوی دیگر، صنعت پتروشیمی جهانی نیز با تحولات عمدهای مواجه شده است. گذار بینالمللی بهسوی انرژیهای تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی، فرصتها و تهدیدهایی را برای این صنعت به همراه داشته است.
یکی از فرصتهای ناشی از این گذار، تنوعبخشی به منابع اولیه تولید است؛ چراکه توسعه مواد اولیهای مانند زیستتوده و ترکیبات زیستی، امکان تولید محصولات پتروشیمی با منشا غیرفسیلی را فراهم کرده است.
در کنار این تحولات، فشارهای ناشی از الزامات محیطزیستی و رقابت با مواد جایگزین مانند زیستپلاستیکها و پلاستیکهای بازیافتی نیز افزایش یافته است. شرکتهای بینالمللی ناگزیر به سرمایهگذاری در فناوریهای نوینی شدهاند که اثرات زیستمحیطی تولید را کاهش داده و پایداری را ارتقا دهند. در عین حال، فضای عدمقطعیت ناشی از سیاستگذاریهای متغیر در مسیر گذار انرژی، پیشبینیپذیری را برای سرمایهگذاران در این صنعت دشوار کرده است.
در چنین چشماندازی، صنعت پتروشیمی ایران نیازمند بازتعریف راهبردهای خود است. تکیه صرف بر مزیت خوراک ارزان و فروش محصولات پایه در بازارهای خارجی، دیگر نمیتواند مبنای توسعه پایدار قرار گیرد. ضروری است با نگاه زنجیرهمحور، مزیتسازی در بازارهای نهایی، اصلاح الگوی مصرف انرژی و تنوعبخشی به خوراک و فناوری، مسیر آینده این صنعت ترسیم شود.