به گزارش نبض بازار، کاربری در روزهای گذشته، در سایت دیوار آگهیای را منتشر کرد با این عنوان: «فروش اختراع»؛ قیمت پیشنهادی ۲۵ میلیارد تومان؛ او در متن آگهی، خرید محصول خود را به ویژه برای کسانی که قصد مهاجرت دارند گزینه مناسبی دانسته بود.
کاربر دیگری نیز چندی پیش در سایت شیپور، آگهی مشابهی را برای فروش اختراع خود ثبت کرده بود؛ پیشنهاد او خطاب به افرادی بود که قصد رتبهبندی و دانشبنیان کردن شرکت خود را دارند. چنین نمونههایی، اگرچه به ظاهر سادهاند، اما تصویری واقعی از بازاری در حال شکلگیری را نشان میدهند؛ بازاری که در آن اختراعات، نه فقط به عنوان ایدهای برای تولید و نوآوری، بلکه گاه به مثابه «امتیاز» یا «ابزار» برای رسیدن به هدفی خاص خرید و فروش میشوند.
فروش اختراع؛ بازاری نوپا و چندوجهی
بررسی در سایتهای اینترنتی و شبکههای اجتماعی نشان میدهد که خرید و فروش اختراع در ایران بیشتر از مسیر پلتفرمهای آنلاین همچون دیوار و شیپور، دفاتر مشاوره و وکلای ثبت اختراع و صفحات اینستاگرامی انجام میشود.
در سایتهای ثبت آگهی آنلاین، تعدادی پیشنهاد، به ویژه طی مدت اخیر در همین رابطه ثبت شده است. برخی صفحات اینستاگرامی نیز تعداد زیادی نمونه از انتقال مالکیت اختراع را منتشر کردهاند.
انگیزههای پشت این معاملات نیز جالب است. برخلاف تصور عمومی که فروش اختراع را معادل تجاریسازی یک نوآوری میداند، بخشی از این معاملات برای اهدافی نظیر ارتقای رتبه شرکتها یا دریافت تسهیلات دانشبنیان صورت میگیرد. به بیان دیگر، بسیاری از خریداران اختراع، نه محصولی برای تولید، بلکه نوعی مدرک یا گواهی برای عبور از مسیرهای اداری و حقوقی میخواهند.
اختراع؛ پلی برای مهاجرت
یکی از انگیزههای پنهان در بازار خرید و فروش اختراعات، استفاده از گواهی ثبت اختراع برای پروندههای مهاجرتی است. در سالهای اخیر برخی آگهیها بهصراحت نوشتهاند «فروش اختراع جهت مهاجرت»؛ این موضوع نشان میدهد که اختراع، علاوه بر کارکرد علمی یا تجاری، به ابزاری برای تقویت رزومه و مدارک فردی نیز تبدیل شده است.
متقاضیان ویزاهای مبتنی بر استعداد یا کارآفرینی معمولا نیاز دارند سابقهای از نوآوری یا مالکیت فکری ارائه دهند. همین موضوع باعث شده است که بعضی افراد حاضر شوند برای خرید یک اختراع آماده، حتی اگر قصد تولید یا توسعه آن را نداشته باشند، هزینه کنند. کارشناسان هشدار میدهند این روند اگرچه ممکن است در کوتاهمدت کارساز باشد، اما از نظر حقوقی و اخلاقی محل بحث است و میتواند در آینده برای مهاجران مشکلات جدی ایجاد کند.
قیمتها در بازاری بدون معیار
مرور آگهیها نشان میدهد دامنه قیمتها، بسته به سطح دانش و تکنولوژی به کار رفته در محصول، بسیار گسترده است. یک فروشنده در دیوار، قیمت اختراع خود را ۱۶ میلیارد تومان اعلام کرده؛ فروشنده دیگری در همان سایت از «مذاکره» به عنوان روش قیمتگذاری بهره گرفته و هیچ عددی را درج نکرده است.
یکی از این فروشندگان به خبرنگار نبض بازار میگوید دلیل او برای فروش اختراع خود، کمبود سرمایه و ناتوانی در تولید تجاری محصول است. به گفته این فروشنده، انتقال سند و پول در دفترخانه انجام میشود.
همچنین آگهیهایی نیز در شیپور برای «فروش اختراع موتور» یا «واگذاری امتیاز ثبت اختراع» دیده میشود که روش تعیین قیمت برای عمده آنها توافقی اعلام شده است. فروشنده در مواردی نیز پیشنهاد معاوضه محصول خود را با خودرو داده است.
در این میان برخی افراد، ارقام دیگری از ۱۰ یا ۲۵ میلیارد تومان گرفته تا ۵۰۰ میلیون تومان را برای فروش اختراع خود، در سایتهای مختلف درج کردهاند.
در عمل، میتوان گفت هیچ نظام ارزشگذاری استانداردی وجود ندارد. قیمتها بسته به نوع اختراع، میزان کار توسعهای که روی آن انجام شده است و البته نیاز و انگیزه خریدار، تفاوت چشمگیری دارند. یک اختراع ممکن است برای خریدار صنعتی با دیدگاه تولیدی، ارزش چند میلیاردی داشته باشد، در حالی که همان اختراع برای فردی که صرفا به دنبال رتبهبندی شرکت یا مهاجرت است، بیشتر به عنوان یک سند حقوقی تلقی میشود و شاید او حاضر نباشد هزینهای بیش از چند ده میلیون تومان را برای آن بپردازد.
از سوی دیگر، این معیار که واگذاری محصول به صورت کامل باشد یا مشارکتی نیز در تعیین قیمت موثر اشت.
بستر حقوقی و شرایط معامله
خرید و فروش اختراع، از نظر قانونی، تنها زمانی معتبر است که اختراع در سازمان مالکیت صنعتی ثبت شده باشد. در غیر این صورت، معامله عملا ضمانت اجرایی ندارد. قانون حمایت از مالکیت صنعتی که در سال ۱۴۰۳ تصویب شد، انتقال مالکیت و اعطای پروانه بهرهبرداری را تسهیل کرده و حتی معافیتهایی برای شرکتهای دانشبنیان در نظر گرفته است.
معاملات فروش اختراع به طور کلی در چهار قالب انجام میشوند:
-واگذاری کامل مالکیت: فروشنده تمام حقوق خود را منتقل میکند.
-اعطای پروانه بهرهبرداری: خریدار، اجازه استفاده از محصول را میگیرد، اما مالکیت همچنان متعلق به مخترع است.
-شراکت یا مشارکت در تجاریسازی: طرفین توافق میکنند که محصول را مشترکا به بازار برسانند.
-فروش امتیاز ثبت: بیشتر برای مقاصد اداری نظیر رتبهبندی یا مهاجرت کاربرد دارد.
هر یک از این روشها نیازمند تنظیم قرارداد رسمی، ارائه گواهی ثبت و استعلام وضعیت حقوقی اختراع است. وکلا و دفاتر تخصصی در این میان نقش پررنگی دارند، چرا که بسیاری از مخترعان به تنهایی با پیچیدگیهای حقوقی آشنا نیستند.
فروش نام مخترع؛ بازاری در سایه
در این میان، علاوه بر خرید و فروش رسمی اختراعات، پدیده دیگری هم در بازار غیررسمی به چشم میخورد: فروش نام مخترع. در این معاملات، فردی که اختراعی را به ثبت رسانده، حاضر میشود با دریافت مبلغی، نام خود را از گواهی ثبت حذف و به نام شخص دیگری جایگزین کند.
خریداران چنین «امتیازی» اغلب به دنبال ارتقای رزومه علمی، کسب امتیاز برای شرکتهای دانشبنیان یا حتی پروندههای مهاجرتی هستند.
این نوع معامله، از نظر حقوقی خاکستری و پرریسک است. سازمان مالکیت صنعتی تغییر نام مخترع را تنها در شرایط خاص و طبق مستندات دقیق میپذیرد، با این حال، واسطهها گاهی با تبلیغ «فروش نام مخترع آماده» این تصور را ایجاد میکنند که امکان خرید هویت مخترع بهسادگی وجود دارد.
کارشناسان حقوقی هشدار میدهند چنین اقداماتی میتواند تبعات قانونی داشته باشد و در صورت کشف، حتی اعتبار ثبت اختراع را نیز مخدوش کند.
شفافیت در ارزشگذاری؛ مهمترین چالش فروش اختراع
در این میان به نظر میرسد که ورود به بازار خرید و فروش اختراع با هر نیتی که باشد، رو به گسترش است. البته موضوع مختص ایران هم نیست و در دنیا سابقه طولانی دارد.
مهمترین چالش این بازار را شاید بتوان نبود شفافیت در ارزشگذاری دانست. اختراع یک محصول، برخلاف سهام یا داراییهای ملموس، حوزهای فکری است و تعیین قیمت واقعی آن نیاز به کارشناسی فنی و بازار دارد.
از سوی دیگر، غلبه انگیزههای غیرتجاری (مانند استفاده از امتیاز اختراع برای رتبهبندی یا دریافت وام) موجب شده بخش قابل توجهی از اختراعات هرگز به مرحله تولید نرسند. گزارشهای رسمی نیز تایید میکند که نرخ تجاریسازی اختراعات در ایران بسیار پایین است و بسیاری از گواهیهای ثبتشده عملاً بدون استفاده باقی میمانند.
در این میان، طی یک معامله فروش اختراع، هم خریدار باید مراقب واقعی بودن ارزشگذاری محصول باشد و هم لازم است که فروشنده همه جوانب موضوع را برای تامین حقوق خود بسنجد.