به گزارش نبض بازار، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی به تازگی از سرمایهگذاری ۱۰ میلیارد دلاری برای توسعه صنعت پتروشیمی در مکران سخن به میان آورد که بهزعم او، ظرفیت تولید بیش از ۱۰ میلیون تن محصول پتروشیمی را فراهم میکند. با این حال باید پرسید زیرساختهای انرژی و حملونقل منطقه مکران، توانایی تامین نیازهای صنعت پتروشیمی را دارند؟
ایده ایجاد قطب سوم پتروشیمی ایران در منطقه مکران و بهویژه در شهر چابهار طی سالهای اخیر بهعنوان یکی از مهمترین طرحهای توسعهای کشور مطرح شده است.
حسن عباسزاده، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، روز سهشنبه، چهارم شهریور در آیین بهرهبرداری از فاز نخست نیروگاه هزار مگاواتی شهرک پتروشیمی مکران با اشاره به برنامه توسعه این صنعت در منطقه چابهار گفت: در فاز نخست، حدود ۱۰ میلیارد دلار سرمایهگذاری در این منطقه انجام شده که ظرفیت تولید بیش از ۱۰ میلیون تن محصول پتروشیمی را فراهم میکند.
عباسزاده ادامه داد: با توجه به اینکه بخش بالادستی پتروشیمی اشتغال محدودی ایجاد میکند، ضروری است محصولاتی که در این منطقه تولید میشوند، در شهرکهای صنعتی محلی به محصولات پاییندستی و تکمیلی تبدیل شوند. از مجموع ۱۰ میلیون تن محصولات پیشبینیشده، حدود ۳.۵ میلیون تن محصولات پلیمری خواهد بود که ایجاد زنجیرهای از صنایع تبدیلی و تکمیلی، افزون بر اشتغالزایی گسترده به بهینهسازی سرمایهگذاری نیز کمک میکند.
وی با اشاره به ظرفیتهای بازار منطقه یادآور شد: نزدیکی استان سیستان و بلوچستان به کشورهای در حال توسعه مانند پاکستان و افغانستان، فرصت ویژهای برای صادرات محصولات نهایی و توسعه اقتصادی منطقه ایجاد میکند.
باید گفت مسئولان همواره از این طرح بهعنوان پیشران توسعه شرق کشور و محرک رونق اقتصادی در یکی از محرومترین مناطق ایران یاد کردهاند. با این وجود، پرسش اساسی این است که آیا زیرساختهای حیاتی برای تحقق چنین چشماندازی فراهم شدهاند؟
ظرفیتهای بالقوه مکران
بیتردید منطقه مکران و بهویژه چابهار از مزیتهای قابل توجهی برخوردار است. موقعیت ژئوپلیتیک و غیرتحریمی این بندر در کنار دسترسی به آبهای آزاد، امکان صادرات مستقیم محصولات به بازارهای آسیای جنوبی، شرق آفریقا و حتی جنوب شرق آسیا را فراهم میکند.
همچنین، نزدیکی به کشورهایی همچون پاکستان و افغانستان که خود مصرفکنندگان بالقوه محصولات پاییندستی هستند، موقعیتی ویژه برای توسعه تجارت منطقهای به وجود میآورد. علاوه بر این، اتصال زیرساختهای ریلی و جادهای چابهار به شبکه حملونقل ملی میتواند مسیر صادراتی ایران را کوتاهتر و هزینههای حمل را کاهش دهد. از همین منظر، انتخاب مکران بهعنوان قطب سوم پتروشیمی در نگاه نخست تصمیمی منطقی به نظر میرسد.
اما آیا تاکنون زیرساختهای ریلی و جادهای برای تحقق چنین امری توسعه یافتهاند؟
چالش حیاتی آب
با وجود ظرفیتهای مذکور، اولین و شاید مهمترین مانع پیش روی توسعه پتروشیمی در مکران، مسئله آب است. واحدهای پتروشیمی جزو صنایع بسیار پرمصرف در حوزه آب به شمار میروند و بدون دسترسی پایدار به منابع آبی امکان فعالیت ندارند.
طرحهایی برای انتقال و شیرینسازی آب دریای عمان به این منطقه مطرح شده، اما تاکنون شواهد نشان میدهد که اجرای کامل آن با تاخیر و کاستیهای جدی مواجه است. در چنین شرایطی بسیاری از روستاهای سیستان و بلوچستان هنوز به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند.
باید پرسید وقتی در بسیاری از مناطق هنوز آب آشامیدنی موردنیاز برای مردم وجود ندارد، چگونه میتوان زیرساخت توسعه پتروشیمیهای آببر را ایجاد کرد؟
به نظر میرسد که بدون حل ریشهای معضل آب، هرگونه توسعه پتروشیمی در این منطقه بیش از آن که فرصت باشد، تهدیدی برای مردم و صنایع محسوب میشود.
محدودیتهای خوراک و انرژی
علاوه بر آب، مسئله تامین خوراک گازی برای مجتمعهای پتروشیمی مکران نیز با ابهامات جدی همراه است. اگرچه ایران از ذخایر عظیم گاز طبیعی برخوردار است، اما وضعیت کنونی نشان میدهد که کشور در بسیاری از فصول سال با ناترازی گاز مواجه است.
کمبود گاز در زمستان حتی صنایع موجود در مناطق مرکزی و جنوبی کشور را با مشکل مواجه میسازد، این موضوع بدان معناست که توسعه صنایع جدید در منطقهای مانند مکران نیز با چالش خوراک مواجه است.
باید گفت در بسیاری از مناطق چابهار، هنوز گازکشی انجام نشده است و گاز موردنیاز مصرف خانوارها که بسیار کمتر از صنایعی مانند پتروشیمیهاست، تامین نشده است. آیا میتوان امیدوار بود که حجم گاز موردنیاز پتروشیمیها در این منطقه فراهم شود؟
احداث خطوط انتقال گاز به این منطقه نیازمند سرمایهگذاریهای سنگین و زمانبر است و تا امروز گزارش شفافی از پیشرفت این پروژهها منتشر نشده است.
اشتغالزایی محدود صنایع بالادستی و ضرورت تکمیل زنجیره ارزش
یکی از استدلالهای اصلی در دفاع از ایجاد قطب سوم پتروشیمی در مکران، بحث اشتغالزایی و توسعه اقتصادی منطقه است. اما تجربه سایر مناطق پتروشیمی کشور نشان میدهد که صنایع بالادستی پتروشیمی به تنهایی توان ایجاد اشتغال گسترده ندارند و تکمیل زنجیره ارزش برای افزایش سودآوری و البته اشتغالزایی ضروری است.
به گفته مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، از مجموع ۱۰ میلیون تن محصولات پیشبینیشده در این طرح، حدود ۳.۵ میلیون تن محصولات پلیمری خواهد بود. این عدد ظرفیت ارزشمندی برای ایجاد زنجیرهای از صنایع تبدیلی و تکمیلی فراهم میکند. با این حال، تحقق چنین زنجیرهای نیازمند برنامهریزی دقیق، سرمایهگذاری بخش خصوصی و حمایت دولت است.
بدون این حلقه تکمیلی، تولید محصولات بالادستی تنها برای صادرات خام به کار خواهد رفت و ارزش افزودهای برای اقتصاد محلی ایجاد نمیکند. بنابراین، توسعه صنایع پاییندستی باید نه بهعنوان گزینهای فرعی، بلکه بهعنوان بخش اصلی استراتژی توسعه در مکران مورد توجه قرار گیرد.
توسعهای مشروط به زیرساختها
سیستان و بلوچستان یکی از محرومترین استانهای کشور است که سالها با کمبودهای زیرساختی در حوزه آب، برق، آموزش و بهداشت مواجه بوده است. اگر طرحهای بزرگ صنعتی بدون توجه به زیرساختها و نیازهای اجتماعی و مشارکت واقعی جوامع محلی اجرا شوند، احتمال افزایش مشکلات در مناطق مذکور وجود دارد.
سیستان و بلوچستان در سالهای گذشته بارها درگیر مسئله آب و گاز بوده است و مسئولان نتوانستند آب و گاز مورد نیاز تمام مردم آن منطقه را تامین کنند. در چنین شرایطی، آیا آب و گاز مصرفی پتروشیمیها که بسیار بیشتر از مصرف خانوارهاست تامین خواهد شد؟
باید تاکید کرد که تبدیل مکران به قطب سوم پتروشیمی ایران زمانی به واقعیت بدل میشود که زیرساختهای اساسی آن بهصورت جدی و پایدار فراهم شود.
آب، گاز، برق و حملونقل ارکان حیاتی چنین توسعهای هستند که بدون آنها، سرمایهگذاریهای چند میلیارد دلاری نمیتواند به بهرهوری مطلوب دست یابد. همچنین، توسعه صنایع پاییندستی، مشارکت واقعی جوامع محلی و رعایت مسئولیت اجتماعی باید همزمان با طرحهای اصلی دنبال شود. در غیر این صورت، تجربه تلخ «پروژههای بزرگ بدون دستاورد ملموس برای مردم» بار دیگر تکرار میشود و مکران نیز همچون بسیاری از مناطق دیگر، تنها شاهد عبور سرمایههای عظیم بدون ایجاد تغییر پایدار در زندگی مردم خواهد بود.