سارا اسلامی- به گزارش نبض بازار، کشت خشخاش در برخی مناطق پاییندست جنگلهای زاگرس، در حداقل یک دهه اخیر در رسانهها مطرح شده. هیچ مقام رسمی در این مدت چنین موضوعی را تایید نکرده است؛ حتی برخی به طور رسمی آن را تکذیب کردهاند. در عین حال، رسانهها در سالهای گذشته، تعدادی عکس را که گویای کشت خشخاش در مناطق زاگرسنشین بودند، منتشر کردهاند.
فاطمه پاسبان، کارشناس کشاورزی نیز چندی پیش به نبض بازار گفته بود که موضوع کشت خشخاش از سالها پیش در کشور مطرح بوده است و مشاهداتی در این زمینه وجود دارد.
حالا مدتی است که که بحث قانونی شدن کشت این محصول در فضای رسمی کشور مطرح میشود. سازمان غذا و دارو و ستاد مبارزه با موادمخدر، با توجه به نیاز شرکتهای دارویی به مواد اولیه، خواهان آزادسازی موضوع شدهاند. دولت نیز به آن چراغ سبز نشان داده است.
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت اخیرا در نشست خبری خود به بحث قانونی شدن کشت خشخاش اشاره کرده و گفته است که بر اساس جمعبندی صورت گرفته، تولید داخل این محصول کلید میخورد.
در عین حال برخی کارشناسان و پژوهشها در مورد تاثیرات منفی این موضوع بر محیط زیست و امنیت غذایی کشور هشدار میدهند.
تهدیدات محیط زیستی کشت خشخاش برای اکوسیستم زاگرس
لیلا مرگن، خبرنگار محیط زیست که طی سالهای پایانی دهه ۹۰، گزارشی را با عنوان «کشت خشخاش زیر پای زاگرس» در روزنامه شرق منتشر کرده بود، اخیرا در شبکه اجتماعی ایکس، بار دیگر در این رابطه هشدار داده. او نوشته است که کشت خشخاش در زیرآشکوب جنگلهای زاگرس، این اکوسیستم را نابود کرده و در حال تبدیل آن به بیابان است، اما هیچکس اعتراضی نمیکند.
زاگرس حدود ۴۰ درصد از جنگلهای ایران را تشکیل میدهد و یکی از منابع اصلی آب شیرین کشور محسوب میشود. این اکوسیستم، نقش مهمی در حوزه تمدنی، فرهنگی، تنوع زیستی و معیشتی مناطقی از کشور دارد و از ۱۵ استان گذر میکند، اما در سالهای اخیر با چالشهای جدی مواجه است.
خشکسالی، بهرهبرداریهای مخفی و غیرقانونی، آتشسوزیهای عمدی و غیر عمدی، قطع درختان برای تغییر کاربری، قاچاق چوب یا تولید زغال، چرای دام، ساخت و سازها، تغییر اقلیم و شیوع آفتها، زاگرس را از نفس انداخته است.
در این میان، کشت خشخاش، موضوعی است که به طور مستقیم، میتواند به تخریب زیستگاهها، از بین رفتن درختان ارزشمند بلوط و گونههای جانوری منجر شود. منابع بینالمللی و مطالعات محلی نیز درباره تاثیر کشت غیرقانونی گیاهان دارویی یا مواد مخدر بر اکوسیستمها، هشدارهایی را ثبت کردهاند.
حتی برخی منابع و کارشناسان در مورد کشت خشخاش به صورت قانونی نیز تردید دارند و معتقدند این اقدام بدون برنامهریزی و نظارت دقیق و هوشمندانه، میتواند به اکوسیستم زاگرس آسیب وارد کند.
هشدارها؛ از تشدید بحران آب تا فرسایش خاک
در این میان، سایت اِستاد، پایگاه اختصاصی اعتیاد به مواد مخدر و الکل، چندی پیش با اشاره به گزارشهای متعددی که حاکی از افزایش کشت مواد مخدر، بهویژه خشخاش، در برخی مناطق ایران هستند، در مورد قانونی شدن آن هشدار داد.
بروز تبعاتی، چون «تاثیر افزایش کشت خشخاش بر بحران آب»، «تخریب مراتع و جنگلها»، «فرسایش خاک و بروز سیلاب» و «کمبود احتمالی اقلام مصرفی و استراتژیک»، از جمله نگرانیهای نویسندگان این پایگاه، در مورد قانونی شدن کشت خشخاش بود.
منابع بینالمللی، چون سازمان ملل و بانک جهانی نیز در مطالعاتی نشان دادهاند که گسترش مزرعههای خشخاش میتواند به تخریب اکوسیستم و پوشش جنگلی منجر شود.
مساله این است که آمادهسازی زیرآشکوب (زیررست یا زیربوته) جنگلها برای کشت گیاهانی چون خشخاش، معمولا به پاکتراشی پوشش گیاهی، کندن بوتهها و دستکاری خاک نیاز دارد. این کار موجب از بین رفتن گونههای بومی و کاهش تنوع زیستی میشود.
مطالعات ماهوارهای و پژوهشهای محلی درباره جنگلهای زاگرس، همین امروز نیز نشاندهنده کاهش پوشش جنگلی و فرسایش شدید خاک در این مناطق هستند. قانونی شدن کشت خشخاش میتواند چنین فرایندهایی را تشدید کند.
نابودی منابع آبی از طریق فرسایش خاک و کاهش نفوذ آب به سفرههای زیرزمینی، افت چشمهها و تشدید خشکی محلی، یکی دیگر از نگرانیهایی است که در این زمینه وجود دارد. مطالعات ملی و بینالمللی مرتبط با زاگرس، روند بیابانزایی این منطقه را تایید میکنند.
از سوی دیگر، قانونی شدن کشت خشخاش، با توجه به سودآوری بالای این محصول میتواند زمینهای زیرکشت و حفر چاههای غیرمجاز را افزایش دهد و از این طریق، بر کاهش منابع آبی و افزایش تغییر کاربری اراضی جنگلی اثر بگذارد. پایگاه استاد در این مورد نوشته است که تجربیات بینالمللی نیز نشان میدهد، چگونه کشت خشخاش در هلمند (افغانستان)، موجب اضافه برداشت آب و کاهش آبهای زیرزمینی شد.
کشت خشخاش؛ تهدید معیشت محلی و امنیت غذایی
مقامات رسمی میگویند معیشت حدود ۱۰ میلیون نفر به طور مستقیم و غیرمستقیم به زاگرس وابسته است؛ به گونهای که تضعیف یا نابودی اکوسیستم آن، به هر دلیلی که رخ بدهد، ممکن است فجایعی در ابعاد مختلف زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی رقم بزند.
برای مثال، دامداری سنتی و کشاورزی محلی، منبع تولید بخش مهمی از مواد غذایی برای مناطق زاگرسنشین و کل کشور است. نابودی مراتع و خاک حاصلخیز، میتواند این مشاغل را که معیشت مردم بومی را نیز تامین میکند، به مخاطره بیاندازد.
همچنین، کاهش تولید محصولات غذایی اساسی، ممکن است به افزایش وابستگی به واردات و در نتیجه تهدید امنیت غذایی منجر شود.
محمد امیر، دبیر کمیسیون اصل ۹۰ مجلس نیز اخیرا قانونی شدن کشت خشخاش را تهدیدی برای امنیت غذایی جامعه دانسته. او گفته است این موضوع میتواند کشاورزان را به انتخاب خشخاش به جای آن دسته از محصولات استراتژیکی ترغیب کند که صرفه اقتصادی کمتری دارند.
خطر برای سلامت عمومی و اجتماعی
از سوی دیگر، کشت خشخاش، اگر با هوشیاری و نظارت دقیق بخشهای دولتی، انتظامی و امنیتی همراه نباشد، میتواند به افزایش عرضه مواد مخدر در دسترس منجر شود.
این موضوع، ریسک گسترش مصرف و اعتیاد در میان جوانان محلی را بالا میبرد. همچنین شبکههای قاچاق و مافیایی که ممکن است حول این کشت شکل بگیرند، میتواند امنیت اجتماعی و حاکمیت قانون را در کشور تضعیف کند. برخی گزارشهای دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) نیز اثرات اجتماعی و اقتصادی کشت خشخاش را مستند کردهاند و در مورد لزوم دقت نظر دولتها در این زمینه هشدار دادهاند.
برخی کارشناسان تاکید دارند که اگر هم قرار باشد، کشت خشخاش در ایران قانونی شود، دولت نباید کار را به بخش خصوصی بسپارد. خصوصی شدن این فرایند، علاوه بر تبعاتی که میتواند در زمینه کشت جایگزین و تهدید امنیت غذایی داشته باشد، ممکن است به شکلگیری نوعی بازار سیاه در حوزه کشت گیاهان دارویی، منجر شود.
برای اطلاعات بیشتر، مطالعه سه گزارش کشاورزان به جای گندم، خشخاش میکارند، تهدید امنیت غذایی با کشت خشخاش به جای گندم و نارضایتی از شیوه تسویه مطالبات گندمکاران، خاکشیر را جایگزین گندم میکند؟ پیشنهاد میشود.