به گزارش نبض بازار، در جوامعی که ثبات اقتصادی دچار اختلال شده، رفتارهای مالی مردم نیز دچار دگرگونیهای بنیادی میشود. از بارزترین نمودهای این دگرگونی، وسواس روزانه به قیمت ارز و طلاست؛ رفتاری که در ایران بهویژه از ۱۳۹۷ به بعد، بیشتر بروز یافته. این پدیده نهتنها بازتابی از بیثباتی اقتصادی، نشانهای از بحران اعتماد عمومی به سیاستگذاریهای پولی و ارزی است. در این گزارش، به بررسی تطبیقی این رفتار در ایران و کشورهای مشابه پرداخته میشود.
ایران؛ اقتصاد در وضعیت هشدار
در ایران، نوسانات نرخ ارز و طلا بهویژه پس از خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸، موجب شد قیمت دلار از حدود ۴ هزار تومان به بیش از ۱۰۰ هزار تومان در ۱۴۰۴ (حدود ۲۵ برابر ظرف ۵ سال) برسد. این جهش، نهتنها بازارهای مالی را دچار شوک کرد، بلکه به شکلگیری رفتارهای روزانهای، چون چککردن نرخ ارز در اپلیکیشنها، کانالهای تلگرامی و صفحات اینستاگرامی انجامید.
بر اساس گزارش یورونیوز فارسی، در مهر ۱۴۰۳، حباب سکه به بیش از ۱۴ میلیون تومان رسید و مردم حاضر بودند سکه را با ۳۲ درصد بالاتر از ارزش ذاتی آن خریداری کنند. این رفتار، بازتابی از اضطراب عمومی به آینده اقتصادی و تلاش برای حفظ ارزش داراییهاست. جامعهشناسان ایرانی این پدیده را «کابوس مشترک مردم» توصیف کردهاند؛ کابوسی که نهتنها اقتصادی، که روانی است.
ترکیه؛ تورم بالا، رفتار مشابه
در ترکیه نیز، پس از بحران ارزی ۲۰۱۸ و سقوط ارزش لیر، مردم روزانه نرخ دلار و طلا را رصد میکنند. طبق گزارش بانک مرکزی ترکیه، در ۲۰۲۳، بیش از ۵۰ درصد سپردههای بانکی مردم به ارزهای خارجی تبدیل شده بود (بسیار بسیار بیش از ایرانیان).
رفتار مردم ترکیه در مواجهه با نوسانات ارزی، شباهت زیادی به ایران دارد. اپلیکیشنهای موبایلی برای رصد لحظهای نرخ دلار، طلا و یورو در ترکیه میلیونها کاربر فعال دارند. در گزارش روزنامه حریت، آمده «چککردن نرخ دلار در ترکیه، به بخشی از فرهنگ روزانه مردم تبدیل شده.» این رفتار، پیامد مستقیم بیاعتمادی به سیاستهای پولی دولت اردوغان و تورم بالای ۶۰ درصدی در ۲۰۲۳ است.
ونزوئلا؛ فروپاشی پول ملی و پناه به طلا
ونزوئلا از نمونههای افراطی در این زمینه است. پس از فروپاشی بولیوار و تورم هزار درصدی در ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰، مردم این کشور روزانه نرخ دلار در بازار سیاه را دنبال میکردند.
در گزارش نیویورکتایمز، آمده «در کاراکاس، قیمت دلار در بازار غیررسمی، هر ساعت تغییر میکند و مردم برای خرید نان، ابتدا نرخ ارز را چک میکنند.» این رفتار، نتیجه مستقیم فروپاشی اعتماد به پول ملی و جایگزینی دلار بهعنوان واحد غیررسمی مبادله است. در ۲۰۲۲، بیش از ۶۰ درصد تراکنشهای روزانه در ونزوئلا با دلار انجام میشد.
لبنان؛ بحران بانکی و وسواس ارزی
در لبنان، پس از بحران بانکی ۲۰۱۹ و سقوط ارزش لیره، مردم روزانه نرخ دلار را در صرافیها و شبکههای اجتماعی دنبال میکنند. طبق گزارش الجزیره، در ۲۰۲۳، نرخ دلار در لبنان در عرض یک روز تا ۲۰ درصد نوسان داشت و مردم برای خرید کالاهای اساسی، ابتدا نرخ ارز را بررسی میکردند.
در بیروت، اپلیکیشنهایی، چون Lira Rate و Lebanon Dollar میلیونها بار دانلود شدهاند و بهعنوان ابزار روزانه مردم برای رصد نرخ ارز عمل میکنند. این رفتار، نتیجه مستقیم بیثباتی بانکی، فساد ساختاری و نبود سیاستگذاری شفاف ارزی ست.
پیامدهای روانی و اجتماعی
در ایران، ترکیه، ونزوئلا و لبنان، چککردن روزانه نرخ دلار و طلا، بهتدریج به رفتار وسواسی تبدیل شده. روانپزشکان ایرانی این پدیده را «اضطراب مالی مزمن» توصیف کردهاند؛ وضعیتی که موجب اختلال در خواب، کاهش بهرهوری کاری و افزایش رفتارهای پرخطر مالی میشود.
در گزارش هممیهن، آمده «مردم به جای پرسیدن حال یکدیگر، نرخ دلار را از هم میپرسند.» این تغییر در الگوی ارتباطی، نشاندهنده نفوذ بحران اقتصادی به لایههای عمیق روانی جامعه است. در ترکیه نیز، روانشناسان هشدار دادهاند «وسواس ارزی» موجب افزایش افسردگی و کاهش امید به آینده شده.
پیامدهای اقتصادی؛ از فرار سرمایه تا رکود مصرف
رفتار روزانه مردم در رصد نرخ ارز و طلا، پیامدهای اقتصادی نیز دارد. در ایران، این رفتار موجب افزایش تقاضای غیرمولد برای ارز و طلا، کاهش سرمایهگذاری در تولید، و تشدید رکود مصرف شده.
در گزارش اقتصاد ایرانی، آمده «افزایش تقاضا برای سکه و دلار، موجب حباب قیمتی و کاهش نقدینگی در بازارهای مولد شده». در ترکیه، تبدیل سپردههای بانکی به دلار، موجب کاهش توان وامدهی بانکها و افزایش نرخ بهره شده. در ونزوئلا، این رفتار به فروپاشی کامل پول ملی و جایگزینی دلار انجامید.