به گزارش نبض بازار، مرکز پژوهشهای مجلس اخیرا در گزارشی با عنوان «بررسی وضعیت تجارت خارجی ایران با استفاده از شاخصهای حوزه صادرات» به سهم و جایگاه ایران در صادرات چهار محصول ایرانی پرداخته و به این سوال جواب داده که صادرات این چهار محصول از سال ۱۳۸۳ تا ۱۴۰۲ چه تغییراتی داشته است.
خروجی گزارش، اما بسیار نگرانکننده است. چون نشان میدهد ایران جایگاه و سهم خود در بازار این چهار محصول را از دست داده و در مقابل رقبا جایگاه ایران را گرفتهاند. در این میان، وضعیت صادرات فرش از همه بدتر است.
سهم ایران از بازار جهانی پسته از ۶۰ به ۳۷ درصد رسید
یکی از کالاهای مهم صادراتی ایران پسته است که ایران در دو دهه گذشته، سهم قابل توجهی از این بازار داشته و اکنون آن را از دست داده است. براساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، از سال ۱۳۸۳ به بعد ایران و آمریکا در مجموع در حدود ۷۰ درصد بازار پسته را در اختیار خود داشتهاند، با این حال تغییرات سهم هریک از این دو نیز قابل ملاحظه است. درحالیکه تا پیش از سال، ۱۳۹۱ ایران بزرگترین صادرکننده پسته در جهان بوده، اما از این سال به بعد سهم آمریکا افزایش و ایران کاهش یافته است؛ به نحویکه در سال ۱۴۰۲ ایران ۱۳ درصد و آمریکا ۶۶ درصد از بازار صادراتی پسته را در اختیار خود داشتهاند.
در دو سال ۱۳۸۶ و ۱۳۹۹ ًصادرات پسته ایران نزدیک به هم و به ترتیب برابر ۱.۲ و ۱.۱ میلیارد دلار بوده است (بیشترین مقادیر ثبت شده برای صادرات پسته ایران) با این حال سهم ایران از بازار جهانی در سال ۱۳۸۶ در حدود ۶۰ درصد و در سال ۱۳۹۹ در حدود ۳۷ درصد بوده است. این موضوع نشان میدهد همزمان با رشد تقاضای جهانی برای پسته، ایران نتوانسته برنامه افزایش تولید متناسب با افزایش تقاضا را پیش برد.
افت ایران به جایگاه سوم صادرات خرما
خرما، یکی دیگر از محصولاتی است که ایران در صادرات آن دارای مزیت نسبی است. از سال ۱۳۸۳ تا ۱۴۰۱ به طور متوسط سهم ایران از بازار جهانی صادرات خرما در حدود ۱۴.۸ درصد بوده است. در بیشترین حالت در سال ۱۳۹۷ ایران با ۳۳۸ میلیون دلار، بزرگترین صادرکننده خرما بوده و ۱۷.۶ درصد از بازار جهانی را به خود اختصاص داده است.
سهم ایران در صادرات خرما تقریبا در طول زمان ثابت مانده است. هرچند با فرازوفرودهایی همراه بوده، اما ایران توانسته سهم بازار خود را حفظ کند، در سال ۱۴۰۱ ایران با در اختیار داشتن ۱۸ درصد از بازار بعد از عربستان سعودی (۲۱ درصد) و رژیم اشغالگر صهیونیستی (با ۲۰ درصد) در رتبه سوم قرار دارد.
کاهش عجیب تعداد کشورهای خریدار زعفران ایرانی
محصول دیگری که در این قسمت مورد بررسی قرار میگیرد، زعفران است که همچون پسته ایرانی دارای اعتبار جهانی است و ایران همواره از بزرگترین صادرکنندگان زعفران در جهان بوده است. بررسی سهم کشورها در صادرات زعفران از سال ۱۳۸۳ به بعد نشان میدهد که ایران با اختلاف بسیار، رتبه اول در صادرات زعفران در جهان را داراست. هرچند در برخی از سالها اسپانیا و افغانستان توانستهاند فاصله خود با ایران را کاهش دهند.
ایران، اسپانیا و افغانستان سه صادرکننده بزرگ زعفران در جهان هستند که ایران با اختلاف بالاترین سهم را داراست و پس آن اسپانیا و افغانستان قرار دارند.
کاهش سهم ایران از سال ۱۳۹۷ به بعد (همزمان با کاهش مقدار صادرات) میتواند ناشی از دور دوم تحریمها و سخت شدن روند تجارت باشد. هرچند باید توجه داشت که از سال ۱۳۹۷ به بعد به دلیل اجرای سیاست الزام به بازگشت ارز حاصل از صادرات و عرضه با نرخ دولتی؛ برخی از کالاهای صادراتی با کماظهاری ارزش صادرات نیز مواجه شدند که بخشی از کاهش ارزش صادرات میتواند ناشی از این کماظهای باشد. نکته قابل توجه درخصوص ایران و اسپانیا این است که با وجود آنکه سهم ایران به طور متوسط بیش از چهار برابر سهم اسپانیا در بازارهای جهانی است، اما تعداد کشورهای هدف صادراتی ایران در حدود ۲۰ کشور کمتر از اسپانیاست. در سال، ۲۰۲۱ اسپانیا به ۹۱ کشور جهان صادرات زعفران داشته و این درحالی است که ایران به ۶۹ کشور جهان صادرات داشته است.
کاهش ۸۸ درصدی صادرات فرش ایران
آخرین محصول مهم و استراتژیک ایران که در این قسمت بررسی میشود، فرش است. فرش ایرانی یکی از مرغوبترین فرشهای جهان بوده و همواره برای ایران کالاهای مهمی از جنبه صادرات بوده است. بااین حال متأسفانه در طول زمان صادرات فرش ایران تضعیف شده و هم به لحاظ ارزشی افت داشته و هم سهم آن کاهش یافته است. توجه داشته باشید که در مجموع با تغییر سلایق جهانی به طور کلی تجارت فرش در دنیا کاهش یافته و در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۰۴ در حدود ۳۴ درصد کاهش را نشان میدهد، اما در همین بازه زمانی صادرات فرش ایران ۸۸ درصد کاهش و صادرات فرش هند ۶۰ درصد افزایش داشته است. در سالهای اخیر ایران، هند، چین و در برخی سالها مصر و پاکستان، بزرگترین صادرکنندههای فرش در جهان بودهاند. اما ایران و هند به تنهایی از سال ۱۳۸۳ تا سال ۱۴۰۲ بهطور متوسط درمجموع بیش از ۴۰ درصد بازار را در اختیار داشتهاند.
کاهش بسیار شدید صادرات فرش ایران از سال ۱۳۹۷ همزمان با دور دوم تحریمها و مهمتر از آن الزام به رفع تعهد ارزی صادرکنندگان نیز قابل تأمل است. هرچند که ملاحظه کماظهاری برای ارزش صادرات فرش نیز پس از سال ۱۳۹۷ میتواند وجود داشته باشد، اما بهطورکلی روند صادرات این محصول طی بازه زمانی بیست ساله مورد بررسی فارغ از سالهای اخیر، نزولی بوده است. همانطور که درخصوص صادرات زعفران ذکر شد، درخصوص صادرات فرش نیز، حتی در سالهایی که مقدار صادرات ایران برابر یا بیش از هند بوده، اما بازارهای صادراتی ایران بسیار محدود بوده است؛ در سال ۱۳۹۶ ایران ۴۲۰ میلیون دلار و هند ۳۸۰ میلیون دلار صادرات فرش داشتهاند، اما صادرات ایران به ۷۰ کشور و صادرات هند به ۱۱۹ کشور صورت گرفته است. همین موضوع باعث میشود تا بههنگام تحریمها نیز صادرات ایران بسیار آسیبپذیر بوده و کشورهای کمتری از تحریم ایران آسیب ببینند. پس از بررسی وضعیت صادرات ایران در این چهار محصول، شاخص نفوذ ایران را بررسی خواهیم کرد.
از دست دادن بازارها طی دو دهه
نفوذ ایران در صادرات چهار محصول زعفران، خرما، فرش و پسته طی ۱۹ سال گذشته (۱۳۸۳ تا ۱۴۰۲) رو به کاهش بوده است. (تنها برای زعفران روند افزایشی مشاهده میشود). کاهش نفوذ، بیانگر از دست رفتن بازار هدف صادراتی کالاهای فوق و یا عدم دسترسی به تقاضاهای جدید مطابق الگوی جهانی است. به بیان دیگر، با توجه به اینکه ایران بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران است و در زمینه تولید خرما، فرش و پسته نیز دارای مزیت نسبی است؛ انتظار این بود که مقدار عددی این شاخص برای ایران در چهار محصول فوق نزدیک به یک باشد که درواقع نشان از حضور ایران در بیشتر بازارهای متقاضی این محصول داشت، اما حداقل و حداکثر مقادیر عددی شاخص که بین ۰/۲۴ تا ۰/۶۸ است، بیانگر وجود برخی موانع برای صادرات این محصولات به بازارهای جهانی است. تنها درخصوص زعفران روند افزایشی مشاهده میشود که آن هم هیچ تناسبی با سهم ایران از بازار جهانی صادرات زعفران ندارد. درحالیکه ایران نزدیک به ۷۰ درصد بازار را در اختیار دارد، انتظار میرفت که عدد شاخص برای ایران نزدیک به یک باشد. بااینحال، همانطور که مشاهده میشود در سال ۱۴۰۱ تنها ۳۷ درصد از کشورهایی که واردات زعفران دارند، از ایران زعفران وارد میکنند و ایران با سهمی بیش از ۷۰ درصد صادرات، در ۶۳ درصد از کشورها حضوری ندارد.
سه عامل اصلی را میتوان برای روند کاهنده نفوذ ایران نام برد:
۱. کاهش حجم صادرات ایران: حجم صادرات ایران تقریبا در هر چهار محصول روند کاهشی داشته است. حتی صادرات خرما که روند افزایشی را طی کرده، در سالهای اخیر با کاهش مواجه شده است؛ بنابراین با کاهش حجم صادرات، عمال نفوذ نیز کاهش پیدا میکند.
۲ .تحریمها و عدم امکان مبادله با برخی کشورها: تحریمهای اقتصادی و تجاری ایران باعث شده تا عملا امکان مبادله و تجارت با برخی کشورها فراهم نباشد. تجارت ایران بسیار محدود شده و بسیاری از کشورها حاضر به مبادله با ایران به دلیل تحریم و مشکلات انتقالات مالی نیستند.
۳. صادرات سنتی محصولات کشوری: بخش زیادی از صادرات محصولات کشاورزی ایران همچنان بهصورت سنتی صورت میگیرد. عدم بستهبندی مناسب و صادرات فله ًای باعث شده تا ایران صادرات به برخی کشورها را از دست داده و عملا به سمت صادرات به کشورهای کمتر توسعهیافته حرکت کند.