به گزارش نبض بازار، ایران، با «پتانسیلهای طلایی» و «محدودیتهای سربی»، در مسیر توسعه با تضادهایی آشکار روبهروست. بر اساس شاخص توسعه انسانی (HDI) ۲۰۲۳)، ایران با امتیاز ۰٫۷۸۳ در رتبه ۷۶ جهانی قرار دارد، درحالیکه ترکیه (رتبه ۴۸، امتیاز ۰٫۸۳۸) و مالزی (رتبه ۶۲، امتیاز ۰٫۸۰۳) جایگاهی بالاتر دارند (UNDP، ۲۰۲۳). این رقم، ایران را در گروه کشورهای با توسعه انسانی «بالا»، اما نزدیک به مرز کشورهای با توسعه «متوسط» قرار میدهد. این جایگاه، بیش از آنکه امیدوارکننده باشد، یادآور فاصله ایران با همتایانی ست که روزگاری پشت سر میگذاشت.
روایت مقایسه: ۱۰ کشور، ۱۰ تصویر
برای ترسیم دقیقتر وضعیت، ایران را با ۱۰ کشور مشابه از نظر جمعیت، منابع، و موقعیت ژئوپلیتیک مقایسه میکنیم: ترکیه، عربستان سعودی، مالزی، اندونزی، هند، برزیل، آفریقای جنوبی، مکزیک، مصر، و تایلند.
اقتصاد: موتورهای نیمسوز
ایران با تولید ناخالص داخلی (اسمی) ۳۶۶ میلیارد دلار در ۲۰۲۳، از ترکیه (۹۰۶ میلیارد دلار) و عربستان (۱٫۰۶ تریلیون دلار) عقب است (صندوق بینالمللی پول، ۲۰۲۳). حتی مصر با جمعیت نزدیک به ایران، با رشد ۴٫۲ درصدی در ۲۰۲۳، از ایران (رشد ۲٫۵ درصدی) پیشی گرفت.
- تورم ایران (۴۵٫۸ درصد در ۲۰۲۳) در مقایسه با مالزی (۲٫۸ درصد) و هند (۵٫۶ درصد) سوالبرانگیز است. این عدد، ایران را به «کشوری با اقتصاد بیمار» تبدیل کرده که بیش از آنکه تولید کند، در آتش تحریمها و سوءمدیریت میسوزد.
آموزش: پروانگان در قفس
نرخ باسوادی ایران (۸۷٫۷ درصد) از مصر (۷۱٫۲ درصد) و هند (۷۴٫۴ درصد) بالاتر است (بانک جهانی، ۲۰۲۳). اما خروج سالانه ۱۸۰ هزار نخبه (فرار مغزها) نشان میدهد سیستم آموزشیمان، همچون «درختی پربار که میوههایش را باد میبرد»، نمیتواند از سرمایههایش بهرهبرداری کند.
- در مقابل، مالزی با جذب دانشجویان بینالمللی و رتبه ۲۵ جهانی در کیفیت آموزش عالی (QS، ۲۰۲۳)، الگویی موفقتر است.
زیرساخت و فناوری: پیشرفتهای ناهمگون
ایران در حوزه انرژی هستهای به جایگاه خوبی رسیده است اما سهم انرژیهای تجدیدپذیر در سبد انرژی آن تنها یک درصد است، درحالیکه این رقم در برزیل به ۴۵ درصد میرسد (آژانس بینالمللی انرژی، ۲۰۲۳). این تناقض، تصویری از «توسعه نامتوازن» میدهد: کشوری که در فناوریهای High-Tech میگوید میخواهد به یاری چین پیشرفت کند، در مدیریت آب (با اتلاف ۳۰ درصدی منابع) شبیه به کشورهای فقیر آفریقایی عمل میکند.
عدالت اجتماعی: شکافهای ژرف
ضریب جینی ایران (۴۰٫۱ درصد) نسبت به آفریقای جنوبی (۶۳ درصد) بهتر است، اما فاصله طبقاتی آن از ترکیه (۴۱٫۱ درصد) و مکزیک (۴۵٫۴ درصد) کمتر نیست. با این حال، سهم ۲۰ درصدی جمعیت زیر خط فقر (بر اساس استانداردهای ملی)، نشانگر آن است که اقتصادمان نتوانسته رفاه را به حاشیهنشینان برساند؛ رفاه در گذر زمان در حال کم و کمتر شدن است. ایران اکنون بالاترین سرانه مرگ، خودکشی، بیماری، اختلالهای روان، تضعیف منابع مالی و آبی و طبیعی و انسانی را دارد در جهان. نرخ طلاق و سقط جنین از بالاترینها در جهان است و با سرعت فراوان، فرزندآوری رو به کاهش است.
تحلیل انتقادی: چرا ایران جا مانده؟
۱. تحریمها: تیغ دو لبه
تحریمهای بینالمللی که موج بعدیشان احتمالا در آبان خواهد آمد، هرچند نقشی در کندی توسعه ایران داشته، سوءمدیریت داخلی را نباید فراموش کرد. ونزوئلا با وجود تحریمهای شدیدتر، شاخص توسعه انسانی بالاتری (۰٫۷۶) نسبت به ما دارد (UNDP، ۲۰۲۳).
۲. سیاستزدگی توسعه
تمرکز بودجه بر پروژههای ایدئولوژیک (مانند حمایت از نهادهای غیرتولیدی) به جای سرمایهگذاری در صنایع مولد، ما را به «کشوری با اولویتهای معکوس» تبدیل کرده. سهم تحقیق و توسعه (R&D) از تولید ناخالص داخلیمان ۰٫۷ درصد است، درحالیکه در کرهجنوبی، ۴٫۸ درصد است.
۳. فرهنگ توسعهگریز
فساد (رتبه ۱۴۹ ایران در شاخص ادراک فساد ۲۰۲۳) و بروکراسی دستوپاگیر، فضایی ایجاد کرده که کارآفرینان ترجیح میدهند به جای مبارزه با دیوارهای اداری، سرمایههای خود را به دبی یا استانبول منتقل کنند.
تصویر آینده: روشنایی در انتهای تونل؟
ایران، با وجود جمعیت رو به میانسال و منابع طبیعی بالاتر از متوسط، «الماسی نتراشیده» است. تجربه کشورهایی، چون اندونزی (با رشد ۵ درصدی پایدار) نشان میدهد حتی با وجود شکافهای فرهنگی، میتوان با جلب سرمایهگذاری خارجی و بهبود فضای کسبوکار، به پیشرفت دست یافت. اما تحقق این امر، نیازمند عبور از «توهم خودبسندگی» و بازتعریف رابطه با جهان است.
ارجاعات
- UNDP. (۲۰۲۳). Human Development Report.
- World Bank. (۲۰۲۳). World Development Indicators.
- IMF. (۲۰۲۳). World Economic Outlook.
- Transparency International. (۲۰۲۳). Corruption Perceptions Index.