به گزارش نبض بازار، با شروع دوباره تحریم‌ها از سال۹۷ از سوی دولت ترامپ، متغیر‌های اقتصاد کلان در ایران وضعیت نامناسبی پیدا کردند که در نتیجه آن رشد بهره وری سرمایه نیز در سال ۹۷ منفی ۴ درصد به ثبت رسید.
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی واقع در وین در مورد قطعنامه شورای حکام توییتی نوشت: شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قطعنامه ارائه شده علیه ایران توسط آلمان، فرانسه، انگلیس و آمریکا را تصویب کرد. ۳۰ کشور رای موافق، ۲ کشور (چین و روسیه) رای مخالف و ۳ کشور (هند، لیبی و پاکستان) رای ممتنع دادند؛ بنابراین کشور‌هایی که نماینده نیمی از بشریت هستند از این قطعنامه حمایت نکردند.
افت بورس با قطعنامه شورای حکام
مریم محبی، کارشناس بازار‌های مالی می‌گوید: یکی از مسیر‌های دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی، گسترش روابط تجاری بین‌الملل است. کشور‌های با روابط تجاری بین الملل گسترده، معمولا درآمد و رشد اقتصادی مطلوبتری نیز دارند. کشور ایران طی چند دهه اخیر در امر گسترش روابط تجاری در سطح بین الملل پیشرفت قابل توجهی نداشته است. به واسطه همین موضوع چالش‌های متعددی سر راه توسعه اقتصادی قرار می‌گیرد. هرچند اقتصاد ایران بطور کلی با چنین شرایطی مانوس شده، اما اثرات کاهش روابط، ادامه‌دار است.
او در ادامه به قطعنامه شورای حکام اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: اخیرا این متن ضد ایرانی، به تصویب آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رسید. این اجماع، صرف‌نظر از داشتن یا نداشتن ضمانت اجرایی می‌تواند باعث ایجاد نوسان در بازار‌های مختلف مالی شود.
محبی در مورد تاثیر قطعنامه شورای حکام بر بازار‌ها می‌گوید: در بازار ارز، طلا و متعاقبا مسکن این احتمال وجود دارد که قیمت‌ها دچار نوسان شود. در بورس به دلیل واهمه سهامداران احتمال خروج مقطعی پول از بازار سرمایه برای ورود به سایر بازار‌های موازی و دارایی‌های امن‌تر وجود دارد و می‌توانیم انتظار کاهش هیجانی را داشته باشیم.
این کارشناس بازار‌های مالی بیان می‌کند: این اوضاع بسیار مقطعی و کوتاه‌مدت است. پیش‌بینی می‌شود که بازار‌ها در کوتاه‌مدت به آرامش دست پیدا کنند. اما اثرپذیری بازار‌های مالی از اثرات موفقیت در گسترش روابط تجاری بین‌الملل امری اجتناب‌ناپذیر است.
شروع دوباره تحریم‌ها و سقوط کارایی سرمایه
بنا به آخرین گزارش منتشر بانک مرکزی از شاخص بهره وری، رشد بهره وری کل در اقتصاد ایران در سال ۹۹ بالغ بر ۴ درصد گزارش شده است، بر این اساس پس از سه سال رشد منفی، رشد بهره وری در کشور مثبت به ثبت رسیده است. آمار‌ها نشان می‌دهد در سال ۹۹ رشد کارایی نیروی کار بالاتر از رشد کارایی سرمایه بوده است، این در حالیست که در سال‌های ۹۵ تا ۹۸ رشد بهره وری سرمایه بالاتر بوده است. با توجه به اینکه بهره وری عوامل تولید یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصاد کلان و عامل تعین کننده در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی است، در این گزارش به بررسی بهره وری عوامل تولید در دهه ۹۰ پرداخته شده است.
بهره وری؛ شاخص کلیدی برای رشد اقتصادی
از جمله مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی، شاخص بهره‌وری عوامل تولید است. از آنجا که بهره وری یکی از منابع تامین‌کننده رشد اقتصادی است، لازم است اطلاعات معتبر، استاندارد و قابل اتکایی از وضعیت و روند تغییرات آن در دست باشد. یک مقیاس بهره وری به بیان ساده نسبت یک شاخص مقداری از یک ستانده معین به یک شاخص مقداری از یک داده معین یا ترکیبی از چندین داده می‌باشد، به بیان دیگر هرچه نسبت یک ستانده مانند تولید ناخالص داخلی به داده مانند سرمایه یا نیروی کار بیشتر باشد، می‌گوییم بهره وری سرمایه بالاتر است چرا که به ازای هر واحد سرمایه به کار گرفته شده در فرایند تولید، تولید بیشتری به وجود آمده است.
روش‌های مختلفی به منظور سنجش بهره‌وری وجود دارد از جمله روش‌های مبتنی بر اقتصادسنجی و تخمین تابع تولید، روش حسابداری رشد و روش شاخص عددی. هر یک از این روش‌ها دارای مزایا و معایبی است و انتخاب روش برحسب محدودیت‌ها و اهداف مورد نظر صورت می‌گیرد. اغلب سازمان‌های بین‌المللی و مراکز آماری کشور‌های مختلف از روش شاخص عددی بهره می‌برند.
مثبت شدن بهره وری اقتصاد ایران پس از سه سال
آمار‌ها نشان می‌دهد رشد بهره وری عوامل تولید در سال‌های دهه ۹۰ بسیار نوسان داشته است. در ابتدای دهه ۹۰ رشد این شاخص منفی ۶.۸ درصد به ثبت رسیده است، بدین معنی که عوامل تولید در در سال ۹۱ نسبت به سال ۹۰ حدود ۷ درصد کارایی بیشتری در تولید داشته اند. این نرخ در سال بعدی به منفی ۴.۸ درصد. به طور کلی این شاخص در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ نوسان بالایی داشته به گونه‌ای که یکسال مثبت و یکسال منفی برآورد شده و این روند چند بار تکرار شده است. از همین رو نمی‌توان روند مشخصی را برای آن در سال‌های مذکور متصور شد.
در سال ۹۵ با شکل گیری توافق برجام و ظاهر شدن اثرات آن در اقتصاد ایران، رشد بهره وری عوامل تولید اعم از نیروی کار و سرمایه رقم مثبت ۶.۳ درصد را به ثبت رساند، این بالاترین رشد این شاخص در دهه ۹۰ بوده است. اما این مورد در سال ۹۶ تکرار نشد و رشد این شاخص به نزدیکی صفر درصد رسید. در دو سال بعدی نیز وضعیت بهره وری عوال تولید بسیار وخیم شده و رشد آن منفی بوده است. می‌توان خروج آمریکا از برجام و ایجاد چشم انداز منفی در اقتصاد ایران را از جمله دلایل کاهش تولید و کاهش عوامل تولید در کشور دانست.
اما در سال ۹۹ پس از سه سال رشد منفی، رشد شاخص بهره وری در اقتصاد ایران مثبت ۴.۸ درصد به ثبت رسیده است. این رشد مثبت را می‌توان به چند دلیل دانست؛ با توجه به اینکه از سال ۹۶ تا ۹۸ این شاخص مدام کاهش یافته بود، افزایش کمی در شاخص می‌تواند باعث پدید آمدن رشد مثبت شود. دوم اینکه؛ در نیمه دوم سال ۹۹ با روی کار آمدن دولت بایدن در آمریکا باعث شد تا نگاه‌ها به آینده اقتصاد بهبود یابد که همین امر می‌توان باعث افزایش کارایی شود.
با وجود رشد مثبت در سال ۹۹ نمی‌توان گفت که وضعیت بهره وری عوامل تولید در ایران مناسب است. چراکه عدد شاخص بهره وری کل به ثبت رسیده در سال ۹۹ هنوز هم با اختلاف نسبت به عدد شاخص در سال‌های میانی و ابتدایی دهه ۹۰ پایین‌تر است.
بهره وری سرمایه بالاتر از نیروی کار
تحلیل‌ها نشان می‌دهد از ابتدای دهه ۹۰ رشد شاخص بهره وری نیروی کار بالاتر از رشد بهره وری سرمایه بوده است که به طبع باعث شده است رشد کل نیز از رشد سرمایه بالاتر باشد. این روند در تا سال ۹۴ ادامه یافت. اما از سال ۹۵ کاملا روند تغییر کرده و رشد بهره وری سرمایه بالاتر از رشد بهره وری نیروی کار به ثبت رسید. این روند تا سال ۹۸ ادامه یافت. این افزایش در بهره وری سرمایه را می‌توان ناشی از موج واردات کالا‌های سرمایه به کشور پس از رفع تحریم‌ها دانست.
در سال ۹۹ بار دیگر روند تغییر کرده و رشد بهره وری نیروی کار پیشی گرفت. به عبارت دیگر در سال ۹۹ میزان افزایش در کارایی نیروی کار بیش از افزایش کارایی در سرمایه بوده است. اما به طور کلی می‌توان گفت رشد بهره وری عوامل تولید در اقتصاد ایران چه سرمایه و چه نیروی کار دقیقا از یک روند پیروی کرده و تقریبا درصد رشد‌های نزدیک به همی نیز تجربه کرده است.
جهش بهره وری سرمایه در سال ۹۵
رشد شاخص بهره وری در سال ۹۵، ۶.۹ درصد به ثبت رسیده است، این در حالیست که رشد این شاخص در سال ۹۴ منفی ۳.۷ درصد بوده است. نرخ رشد به ثبت رسیده در سال ۹۵ بالاترین نرخ رشد این شاخص در تمامی سال‌های دهه ۹۰ است. به عبارت دیگر در یکسال (۹۵ نسبت به ۹۴) نرخ رشد بهره وری در اقتصاد ایران نزدیک به ۱۱ درصد افزایش داشته است که نشان از جهش کارایی سرمایه در اقتصاد ایران دارد. در سال ۹۶ علی رغم کاهش نرخ رشد نسبت به سال ۹۵، همچنان رشد این شاخص مثبت به ثبت رسیده است. برداشتن تحریم‌ها در سال‌های مذکور و همچنین دیده شدن اثرات برجام در ایران و چشم انداز مثبت از اقتصاد در آن سال‌ها را می‌توان علت افزایش کارایی سرمایه و رشد اقتصادی مثبت در ایران دانست.
شروع دوباره تحریم‌ها و سقوط کارایی سرمایه
از سال ۹۷ با شروع دوباره تحریم‌ها از سوی دولت ترامپ، متغیر‌های اقتصاد کلان در ایران وضعیت نامناسبی پیدا کردند که در نتیجه آن رشد بهره وری سرمایه نیز در سال ۹۷ منفی ۴ درصد به ثبت رسید. در سال ۹۸ نیز این رشد منفی دوباره تکرار شد و نرخ منفی ۲.۱ درصد برای اقتصاد کشور برآورد شد.
به مانند شاخص بهره وری کل، پس از دو سال منفی بودن رشد این شاخص در سال ۹۹ وضعیت کارایی سرمایه کمی بهبود یافت و نرخ رشد بهره وری سرمایه به ۲.۳ درصد رسید. انتظار می‌رود با توجه به کمرنگ شدن اثر منفی کرونا بر اقتصاد و هچنین کمتر شدن فشار تحریم‌ها در سال ۱۴۰۰ نیز رشد بهره وری سرمایه مثبت باشد.
نوسان در رشد بهره وری بخش‌های اقتصادی
بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال‌های دهه ۹۰ رشد بهره وری سرمایه در بخش‌های اقتصادی نوسان داشته است. در میان بخش‌های صنعت، معدن و کشاورزی، بخش کشاورزی نسبت به دو بخش دیگر از نوسان رشد کارایی سرمایه کمتری برخور دار بوده است. نوسان رشد بخش معدن در دهه ۹۰ بسار نوسان داشته است. آمار‌ها نشان می‌دهد از سال ۹۴ به بعد بهره وری سرمایه در بخش معادن بیشتر از بخش صنعت بوده است، این در حالیست که قبل از آن با اختلاف کارایی سرمایه در بخش صنعت بالاتر از کارایی سرمایه در بخش معدن بوده است. علت افزایش بهره وری در بخش معدن افزایش مجوز دهی اکتشاف و بهره برداری از معادن در سال‌های ۹۴ و ۹۵ است.
سقوط رشد بهره وری نیروی کار در چهار سال گذشته
بررسی‌ها نشان می‌دهد در رشد شاخص بهره وری نیروی کار در دهه ۹۰ بسیار پر نوسان بوده است، اما موردی که به وضوح در روند این شاخص دیده می‌شود سقوط آن در چهار سال گذشته بوده است. رشد بهره وری نیروی کار در سال‌های ۹۶، ۹۷ و ۹۸ منفی به برآورده شده است. پایین‌ترین رشد این شاخص در دهه گذشته به سال ۹۷ با رشد منفی ۵.۳ درصد تعلق دارد. بررسی رقم شاخص نشان می‌دهد بهره وری نیروی کار در سال ۹۷ بسیار پایین بوده و رقم شاخص به زیر ۹۰ رسیده است (سال پایه: ۱۳۹۵).
در سال ۹۹ کمی این شاخص بهبود یافته و رشد ۷ درصدی را به ثبت رسانده است. به عقیده کارشناسان اقتصاد کلان این رشد مثبت به دلیل رشد‌های منفی پیاپی در چند ۳ قبلی سال ۹۹ بوده است. چراکه با وجود رشد ۷ درصدی در سال ۹۹ هنوز شاخص بهره وری کل اقتصاد ایران از سال‌های ۹۳، ۹۱ و ۹۰ هم پایین‌تر است.
رشد بالای بهره وری در بخش صنعت
تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد در میان بخش‌های صنعت، کشاورزی و معدن بالاترین رشد بهره وری نیروی کار در سال ۹۹ در بخش صنعت رخ داده است، رشد بهره وری نیروی کار در این بخش ۱۳.۳ درصد برآورد شده است. این شاخص برای بخش کشاورزی نیز بالغ بر ۹ درصد به ثبت رسیده است. همچنین رشد بهره وری نیروی کار در سال ۹۹ در بخش معدن بسیار پایین بوده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در میان ۳ بخش مذکور در دهه ۹۰ بهره وری نیروی کار در بخش معدن بسیار پایین‌تر از نسبت به سایر بخش‌ها بوده است. همچنین بهره وری در بخش کشاورزی در سه سال ۹۷، ۹۸ و ۹۹ از بهره وری در بخش صنعت بالا بوده است. این در حالیست که بهره وری نیروی کار در سال‌های ابتدایی و میانی دهه ۹۰ در بخش صنعت بالاتر از بخش کشاورزی بوده است.