به گزارش نبض بازار-برای کساینکه عاشق کلاسیک بازی و جمعآوری کالاهای قدیمی و یا به قول معروف عتیقه بازی هستند، هر کالایی که عمر آن طی شده باشد میتواند یک سوژه برای جمعآوری باشد. البته در این بین شرط حفظ اصالت کالا دخیل است و اگر یک کالا اصالت کافی و کیفیت نسبی داشته باشد، قابل تبادل به عنوان کالا کلاسیک است. از یخچال تا اسکناس و خودرو بازار اسکناس در این بین رونق قابل توجهی دارد و اصفهانیها و تهرانیها و شیرازیها نیز دستی در آتش آن دارند. خرید و فروش اسکناس به چند دسته تقسیم میشود. اسکناسهای تانخورده چاپ جدید، اسکناسهایی که ایراد بانکی در چاپ ان قرار دارد دو دسته از اسکناس بازی در حوزه پولهای جدید هستند. اما همه چیز به این سبک پول هاخلاصه نمیشود. اسکناسهای قدیمی نیز بخش مهمی از این بازار هستند. شماره رند اسکناس، تانخوردگی، فراوانی اندک و خاص بودن آنها بر روی قیمت این کالا ارزشمند اثرگذار است. اسکناسهایی از زمان قاجار تا به این سو که هر سال کتابی نیز از سوی بانک مرکزی برای قیمتگذاری آنها به چاپ میرسد.
در کتاب راهنمای اسکناس سال آمده است: یک بار دیگر توفیق چاپ و ارائه راهنمای اسکناسهای ایران بدست آمد و این امر بدون توجه خاص و لطف دوستداران و مجموعهداران اسکناس میسر نمیبود همواره از راهنماییهای مفید و سازنده علاقهمندان و دوستان محترم استفاده بردهایم. نکته مهم و قابل توجه در مورد نحوه قیمتگذاری اسکناسها در این راهنما است که همواره مورد پرسش علاقه مندان میباشد. قیمتهای تعیین شده در این راهنما همواره با استفاده از نظرات چند تن از فروشندگان و دست اندرکاران معاملات اسکناس و بر اساس بهای تک فروشی اسکناس میباشد و نمیتواند قیمت معاملات تجارتی به صورت بستههای یک صد عددی و بیشتر باشد. معاملات در حد تجارتی تابع اصل عرضه و تقاضا و توافق فروشنده و خریدار میباشد.»
در ادامه درباره تاریخچه پول آمده است: «نخستین بار در کشور چین موضوع نشر اسکناس مورد توجه قرار گرفت. طبق مدارک موجود، اولین اسکناسها مربوط به دوران امپراتوری کائو تسونگ“ و ”هونگ هوئی میباشد که در بین سالهای ۶۵۰ الی ۶۸۳ میلادی منتشر شده است که آنها را میتوان نخستین اسکناسهای منتشره در تاریخ اسکناسشناسی دانست. چند نمونه از اسکناس مربوط به امپراتوری هسین تسونگ که تاریخ آن مربوط به سالهای ۸۱۰ میلادی است در سال ۱۸۳۳ میلادی در یک مجموعه شخصی در چین دیده شده است. اینها به عنوان قدیمیترین اسکناسهای در دست در کل جهان شناخته میشوند. بعدها در زمان پادشاهی اتسو هونگ و دوران امپراتوری مینگ حدود سالهای ۱۳۶۸ الی ۱۳۹۹ میلادی، اسکناسهای معروف مینگ" منتشر شد که موجب بر انگیختن انگیزه انتشار اسکناس در ایران شد.»
۱ تومانی ناصری، نخستین اسکناس
نخستین پولی که در کتاب اسکناس سال ۱۴۰۳ آغاز میشود، ۱ تومانی ناصرالدین شاه است. این پول در سالهای ۱۲۶۹-۱۳۰۲ در چاپخانه برادبری منتشر شده است. این اسکناس با کیفیت ۴۰ درصد، ۱۳۰ میلیون تومان و با کیفیت ۶۰ درصد، ۲۰۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است. کمی پایینتر اسکناس ۲۰ تومانی ناصری با مهر دستی دیده میشود که با کیفیت ۴۰ درصد نزدیک ۳۵۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است. هشت سری اسکناس رضاشاهی اسکناسهای پهلوی، اما مسأله دیگری دارند. نخستین پول این دوره با ۵ ریالی رضاشاه کلاه به سر به سال ۱۳۱۱ دیده میشود.
در این اسکناس که تصویر رضاشاه با کلاه در سمت چپ قرار دارد، اسکناسی سبز رنگ با امضا دکتر کورت لیندن بلات و دکتر علی علامیر به قیمت ۶۰ الی ۹۰۰ میلیون تومان دیده میشود. در میان اسکناسهای رضاشاهی، ۱۰ ریالی، ۵۰۰ ریالی، ۱۰۰ ریالی، ۵۰ ریالی، ۲۰ ریالی و حتی ۱۰۰۰ ریالی نیز دیده میشود. هزار ریالی رضاشاهی که جز سری دوم اسکناسهای پهلوی اول است، در سال ۱۳۱۴ با امضا عبدالحسین هژیر و حسین علاء در شرکت چاپ اسکناس آمریکا به چاپ میرسد. این اسکناس سبز رنگ با ارزشترین اسکناس زمان خود بود و حتی کسانیکه دارندگان این اسکناس بودند، به صدتومنیها مشهور شدند و حتی در برخی از شهرها، کوچهها و محلههایی به این نام دیده میشود که نماد ثروتمند بودن افراد آن محل در زمانهای دور است.
پهلوی اول تا هشت سری اسکناس به چاپ رساند و در دورههای آخر تصویر رضاشاه در سمت راست و بدون کلاه دیده میشود.ای اسکناسها ا امضا رضاقلی امیرخسروی و عبدالحسین هژیر در سال ۱۳۱۷ و ۱۳۱۹ به چاپ رسیدهاند. در کتاب اسکناس سال ۱۴۰۳، قیمت جفت بانکی اسکناس ۱۰ ریالی ۶۰ میلیون تومان و قیمت تک خیلی سالم آن ۸۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است. هزار ریالی مهر قرمز نیز ۷۵ و ۲۸۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است.
آخرین اسکناسهای شاهنشاهی ایران پهلوی دوم سیر مفصلتری در اسکناس پیمود. نخستین اسکناس در سال ۱۳۲۳ با امضا ابوالحسن ابتهاج و محمدعلی بامداد در چاپخانه هریسون انگلیس به چاپ رسید. طبق کتاب اسکناس، ۵ ریالی سری اول ۴ میلیون و جفت بانکی آن ۱۶ میلیون تومان قیمتگذاری شده است. ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریالی، چهار اسکناس دیگری هستند که در سری اول پهلوی دوم به چاپ رسید. سری دوم با اسکناس ۵۰ ریالی آغاز میشود که در سال ۱۳۲۵ به چاپ رسید. این اسکناس ۱۸۰ میلیون در تک بانکی و جفت آن ۷۵۰ میلیون تومان قیمت گذای شده است. ۱۰۰ ریالی بنفش با تصویر پل دزفول نیز در جفت بانکی خود بیش از ۹۰۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است.
در سری سوم که سال ۱۳۲۷ و ۱۳۳۰ به چاپ رسیده، تصویر شاه کماکان نیم رخ و در سمت راست قرار دارد. در این سری امضاها نیز تغییر نکرده است. در این دوره ۱۰۰ ریالی زمینه پررنگ تک بانکی ۵۰ میلیون و جفت آن ۲۰۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است.
سری چهارم امضاها تغییر میکنند، ابراهیم زند و احمد رضوی و محمدعلی وارسته، سه امضا ۱۰ تا ۲۰۰ ریالی در سال ۱۳۳۰ هستند. قیمتهای این دوره نیز متفاوت است، ۱۰۰ ریالی پررنگ اطلسی ۱۰ میلیون تومان و جفت بانکی آن ۴۰ میلیون تومان است. سی و سه پل، مراسم شرفیابی به داریوش، تخت جمشید، کاخ شاه عباس اصفهان، مهر سلطنتی داریوش، آرامگاه ابن سینا، ساختمان بانک مرکزی، سد و تونل کوهرنگ و پالایشگاه آبادان تصاویر سری چهارم تا ششم اسکناسهای پهلوی دوم هستند و محتوا امضاها نیز تغییر نکرده است.
در سری هفتم با امضا ابراهیم کاشانی و محمدرضی ویشکایی در سال ۱۳۳۷ مواجه هستیم. ۱۰ ریالی نخستین اسکناس این دوره است که تک بانکی آن ۵۰۰ هزار تومان و جفت بانکی آن ۲ میلیون تومان است. هتل رامسر، فرودگاه مهرآباد و سدکرج سه تصویر این دوره هستند.
پس از دوره هفتم، اسکناسهای بانک مرکزی با امضا عبدالباقی شعاعی و ابراهیم کاشانی در سال ۱۳۴۰ فرا میرسند. تمام رخ محمدرضاشاه در سمت راست و وسط با نیم رخ او، این دوره از اسکناسها را تکمیل میکند. امضا عبدالحسین بهنیا و علی اصغر پورهمایون نیز امضاهای دیگر این دوره هستند. در این دوره اسکناس هزار ریالی با تصویر پشت آرامگاه حافظ با قیمت ۵۵ میلیون تومان و جفت بانکی ۲۰۰ میلیون تومان دیده میشود. از سری سوم اسکناسهای بانک مرکزی، شاهد امضا مهدی سمیعی هستیم. سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۳ سری سوم و چهارم تکمیل میشوند.
در سری چهارم قیمت تک بانکی هزار ریالی ۶۵ میلیون تومان و جفت آن ۲۵۰ میلیون قیمتگذاری شده است. در سری پنجم امضا امیرعباس هویدا نیز به اسکناسها اضافه میشود، اما تنها در همین دوره و در دوره ششم جمشید آموزگار جای امضا هویدا را میگیرد. اسکناس ۲۰ ریالی با امضا هویدا در تک بانکی خود ۸۰۰ هزار تومان و جفت آن ۳ میلیون تومان قیمتگذاری شده است.
در سری هفتم و هشتم امضا خداداد فرمانفرماییان به چشم میخورد. قیمت اسکناسها در سری هشتم مقداری بالاتر از دو دوره قبل است و ۵۰۰ ریالی شاه وسط در تک بانکی ۱۱ میلیون و در جفت بانکی ۴۰ میلیون تومان قیمتگذاری شده است. از سری دهم، اسکناسها رنگ و بوی دیگری مییابند و فراوانی آنها نیز به علت تورم زیاد میشود. تصویر اصلاحات ارضی در اسکناس ۱۰۰ ریالی با قیمت ۱ میلیون تومان در تک بانکی، و چند اسکناس دیگر دیده میشود. از سری دوازدهم نیز اسکانسها با نیم رخ شاه و اصطلاحاً شانه پهن عرضه میشوند. این اسکناسها امضا محمد یگانه، آموزگار و هوشنگ انصاری را بر روی خود دارند. در این دوره شاهد چاپ اسکناس هزار تومانی با تصویر مجلس شورای ملی هستیم. اسکناسهای پهلوی دوم تا ۱۵ دوره تداوم مییابند.
دوره پانزدهم با امضا محمد یگانه و یوسف خوش کیش در ۲۰، ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و پن هزار و ده هزار ریالی به چاپ میرسند. اسکناس هزار تومانی سری آخر با تتک بانکی ۶۵ میلیون و جفت آن ۲۰۰ میلیون تومان ارزشگذاری شده است.
انقلاب و اسکناسها
پس از انقلاب بر روی تصاویر شاه طرحی کشیده میشود و از همان مدل و ارزشهای قبلی استفاده میشود. دویست ریالی بارگاهی با بنای میدان آزادی یکی از نخستین اسکناسهای بعد از انقلاب است.
۵۰۰ تومانی تظاهراتی با رنگ قرمز به قیمت بیش از یک میلیون تومان، نیز یکی دیگر از نخستین اسکناسهای بعد از انقلاب است. با توجه به مفصل بودن مطلب در بررسی اسکناسهای بعد ازانقلاب، این موضوع نیاز به بررسی در گزارش دیگری دارد که به زودی منتشر خواهد شد.
چه مواردی اسکناس را ارزشمند میکند؟
یکی از مهم مسائل در ارزشمند شدن اسکناس، وضعیت آماری آن است. مسلماً عرضه و تقاضا در این بین مؤثر است و اسکناسهایی که تعداد کمتری از آنها وجود دارد، ارزش بیشتری دارند. ۵۰۰ ریالی مینیاتور یکی از مهمترین آن هاست. در این بین امضا مدیران بانک مرکزی نیز مهم است. امضا هویدا و بنی صدر و دیگر چهرههای مشهوری که اسکناس را ارزشمند میکنند. از سوی دیگر شسته نشدن اسکناس و ترمیمی نبودن آن هم به ارزش آن میافزاید و خریداران باید دقت کنند که اسکناس سوپربانکی بدون اشکال، ارزش اساسی پیدا خواهد کرد. اسکناس باید دارای برجستگی در بخشهای امضا، عدد و تصویر باشد، تا خوردگی نداشته باشد و هیچگونه اثر خارجی مانند امضا و جوهر نیز روی آن وجود نداشته باشد.
کارشناسان چه میگویند؟
محمد هنرجو، فعال و کلسیونر اسکناس، درباره کتاب اسکناس و تفاوت قیمت بازار و کتاب به «انتخاب» میگوید: کتاب راهنمای اسکناس قیمتهای مشخصی برای اسکناس دارد که برخی از آنها بسیار بالا و برخی نیز پایین است. مثلاً اسکناس سال ۱۳۳۷ و سال ۱۳۴۰ در بازار تا ۲ برابر قیمت کتاب خرید و فروش میشود. برخی از اسکناسها هم خیلی بالاست که کمتر خرید و فروش میشوند. کتاب خیلی مرجع قوی نیست، اما به طور کلی برای به دست آوردن قیمت خوب است.
وی در ادامه درباره دستهبندی اسکناسها بیان کرد: یک اسکناس خیلی سالم را بانکی مینامند. اگر اسکناسی غیربانکی نامیده میشود، اسکناس عیب دار است. برای تعیین قیمت اسکناس هم سالم بودن و بدون خط بودن و تانخورده بودن مهم است. اسکناسها زیر نور تجزیه و تحلیل میشود و باید بدون ابزار کیفیت آن قابل تشخیص نیست. اسکناس نباید شکست و موج داشته باشد. برخی مواقع مشتریها برای قرار دادن اسکناس در آلبوم دچار مشکل میشوند.
این کلکسیونر درباره نگهداری اسکناسهای قدیمی گفت: نگهداری اسکناس پایه اصلی کلکسیونر بودن است. برخی از افراد ۲۰۰ میلیون تومان اسکناس دارند و حیفشان آمده است که ۱ میلیون تومان خرج یک آلبوم کنند. پایه این کار داشتن یک آلبوم خوب است. اسکناس حساسیتهای بالایی دارد. یکی از نکات خیلی مهم و کلیدی این است که آلبوم را باید به صورت عمودی و مانند کتاب نگه دارید؛ اگر افقی باشد یک جسم خارجی روی آن قرار میگیرد و اسکناس را روغنی و براق میکند که برجستگیهای اسکناس از بین میرود.
وی در رابطه با رونق بازار اسکناس اظهار داشت: من کار جمعآوری کلکسیون را از تمبر شروع کردم؛ اسکناس هم در چند سال گذشته خیلی بازار پیدا کرده و خاص شده است. در گذشته کسی که برای اسکناس مراجعه میکرد، فقط کلکسیون و جمعآوری آمده بود، اما الان خیلی از مردم به این کار وارد شدهاند. در چهار سال گذشته اوج خیلی خوبی در این بازار آغاز شده است. در ۴ سال آینده هم قیمت خیلی بالاتری منتظر اسکناس است. اسکناس دیگر چاپ نمیشود و طبیعتا ارزشمند خواهد شد. یک سری اتفاقات هم در اسکناس از جمله شماره رند و ایراد داریم که باعث گرانتر شدن میشود. من همیشه میگویم سکه بانکی امامی ۱۳۸۶ را چند سال است که هزاران قطعه ضرب میکنند، اما اسکناس اینطور نیست. اسکناس همیشه قیمت رو به افزایشی خواهد شد.
هنرجو درباره کلکسیونرهای جهانی و ایرانی اشاره کرد: کشورهای دیگرهم کلکسیونرهای بزرگی دارند. چندی پیش با یک کلکسیونر در خارج صحبت میکردم که کلکسیون مفصلی از ایران هم داشت. در ایران هم اسکناسهای خارجی را میپسندند. طراحی جالب برخی از اسکناسهای خارجی، باعث محبوبیت آنها شده است. نسبت به جمعیت و کیفیت مالی شهرها، رونق این کار متفاوت است. تهران بیشتر از همه شهرها در اسکناس پیشرو است. اصفهان هم کلکسیونرهای خوبی دارد. در خیابان نشاط اصفهان و زند شیراز و نقاطی از تهران تعداد زیادی از افراد در این حوزه فعال هستند. ادعای اساتید در اصفهان و تهران هم قابل قبول است. بهبود هر کار اقتصادی، باید ریشهای انجام شود. وضعیت اقتصادی مردم اگر خوب باشد، این کار هم پیشرفت خود را دارد.
هنرجو درباره ورود افراد به بازار اسکناس گفت: عقل سالم میگوید برای ورود به یک بازار، باید مشورت کرد. کسانیکه به این بازار ورود میکنند باید مشورت بگیرند تا کار یاد بگیرند و اسکناس ببینند. هرکاری را باید با دقت انجام داد. بیشتر مشتریها میخواهند یک میراث با جمعآوری اسکناس از خود بگذارند. من با پدیدههای خیلی خاصی مواجه میشوم. یک روز کسی با من تماس گرفت و یک آلبوم برای فرزندش میخواست که ۲ ماه دیگر به دنیا میآید. من خیلی لذت بردم که یک پدر جوان به فکر به جا گذاشتن ک میراث برای فرزند خود است. من همیشه میگویم همین اسکناسهای کنونی را هم با دقت خوب جمع کنید.
-لازم به ذکر است که ارقام مربوط به اسکناسها برآیند قیمت گذاری کتاب سال جدید و سال قبل است.